تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

چکیده دولت ایران پس از انعقاد قرارداد کنسرسیوم، برای تغییر در شرایط واگذاری امتیاز نفت و بهره‌مندی از ظرفیت‌های نوین بین‌المللی، مناقصه‌ای با شرایط جدید برگزار کرد. در این راستا، شرکت ایتالیایی آجیپ به‌عنوان برنده برگزیده شد و با انعقاد قراردادی مشارکت ، فعالیت خود را از طریق شرکت مختلط «سیریپ» در ایران آغاز کرد. این همکاری گامی مهم در راستای تنوع‌بخشی به شرکای نفتی وسهمی بیشتر برای کسب درامد بود. پژوهش حاضر با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر اسناد، تعاملات نفتی ایران و ایتالیا را در فاصلۀ ۱۳۳۲ تا ۱۳۵۷ش بررسی کرده و به این پرسش می‌پردازد قرارداد نفتی با ایتالیا چگونه بر بازار و شرکت‌های نفتی مؤثر بوده است؟ براساس فرضیه، قرارداد با آجیپ و تأسیس سیریپ نشان‌دهندۀ تلاشی هدفمند از سوی دولت ایران برای بهره‌برداری اقتصادی بیشتر و رقابت با شرکت‌های نفتی غربی و تقویت سیاست مستقل نفتی در چارچوب دیپلماسی اقتصادی با اروپا، به‌ویژه ایتالیا بود.

چکیده ایجاد مدارس نظامیه با اهداف سیاسی و مذهبی خاص آن بیشتر پژوهش‌های صورت گرفته در خصوص این مدارس را به سمت سوی بررسی اهداف و کارکردهای این مدارس سوق داد. در حالی که تأسیس این مدارس با اجزا متعدد آن نیازمند منابع مالی زیاد بود؛ جنبه‌های اقتصادی مدارس نظامیه از جمله تأمین منابع مالی آن و عوامل موثر در تأمین این منابع مالی مخصوصاً نقش و عملکرد خواجه در انجام این مهم کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفت. بر این اساس هدف پژوهش حاضر بررسی نقش و عملکرد خواجه‌نظام‌الملک در تأمین منابه مالی مدارس نظامیه است و برای تحقق این مهم این پژوهش درصدد است تا با روش تحقیق تاریخی به طرح و پاسخ‌گوئی این پرسش بپرازد که نقش خواجه نظام‌الملک در تامین منابع مالی نظامیه‌ها چه بود و برای تحقق این مهم خواجه از چه منابعی بهره‌ برد؟

یافتته‌های تحقیق نشان می‌دهد که خواجه نظام‌الملک به شکل مستقیم مانند خرید زمین و ساخت بنای مدارس، پرداخت حقوق و تأمین معاش اساتید و طلاب مدارس و خرید و وقف برخی اماکن مانند حمام‌ها و بازارها برای درآمدزایی و استفاد اصحاب نظامیه‌ها و شکل غیرمستقیم مانند تشویق رجال دیوانی، امرای نظامی، خاندان‌های متنفذ و متمکن به اعطای کمک‌های مالی نقد و غیر نقدی به مدارس نظامیه و متقاعد کردن آلپ‌ارسلان به تخصیص عشر خاصه سلطانی به مدارس نظامیه به تأمین منابع مالی این مدارس اقدام کرد.

چکیده هدف این پژوهش بررسی جایگاه و اهمیت و میزان توجه برنامه‌های عمرانی دوران پهلوی به توسعه منطقه‌ای در کشور است. این پژوهش کیفی و روش جمع‌آوری اطلاعات به‌صورت مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی بوده و برای تحلیل از روش هرمونتیک استفاده می‌شود. نتایج نشان داد، برنامه‌ریزی منطقه‌ای در برنامه اول بصورت محدود و در برنامه عمرانی دوم بعنوان راهبرد اصلی مطرح بوده و در برنامه عمرانی سوم با تشکیل ساختارهای منطقه‌ای و استانی سازمان‌برنامه، شکل نهادی می‌گیرد. در برنامه چهارم و با تبدیل کشور به مناطق 11گانه سیاست تمرکززدایی ادامه یافته اما در اواخر برنامه عمرانی چهارم، بر اثر تمرکز بیش‌ازحد برنامه‌ها بر روی صنعت و رشد اقتصادی ، توسعه نواحی مختلف کشور حالت نامتوازن به خود می‌گیرد ، برنامه عمرانی پنجم نیز بعنوان نقطه عطف رویکرد منطقه‌ای به شمار می‌رود. علیرغم موفقیت‌های برنامه‌های عمرانی بخصوص برنامه سوم و چهارم و تجربه رشد اقتصادی و توسعه صنعتی پایدار در طول دهه 1340ش که همراه با تثبیت شرایط سیاسی بود، مسئله توسعه متوازن منطقه‌ای به شکل مناسبی انجام نگردید. در طول برنامه عمرانی پنجم و در زمان تدوین برنامه ششم، مطالعات مربوط به طرح آمایش سرزمین تهیه و مشکلات توسعه منطقه‌ای در برنامه‌های قبلی احصا شده بود بر همین مبنا سه سطح، ملی، منطقه‌ای و محلی ترسیم گردید، جهت‌گیری این برنامه، توسعه منطقه‌ای بر اساس اهداف ملی بود. البته این برنامه به دلیل انقلاب 1357ش علیرغم تدوین به مرحله تصویب و اجرا نرسید.

چکیده در دوران سلطنت ممالیک بُرجی در مصر، مصادره اموال به دستور حاکمیت که پیشتر نیز در جهان اسلام و مصر سوابقی داشت، وارد عرصه‌ای جدّی در اقتصاد سیاسی مصر گردید، به نحوی که به پدیده‌ای رایج در سیاست و اقتصاد عصر ممالیک تبدیل گشت. مصادره اموال انگیزه‌های سیاسی و اقتصادی متفاوتی داشت؛ پژوهش حاضر با تأکید بر منابع عصر ممالیک، کوشیده است تا با شیوه‌ای کتابخانه‌ای و روشی توصیفی– تحلیلی بخش مهمی از داده‌های مرتبط با مصادره در این دوران را مطالعه و تبیین نماید و به این پرسش اصلی پاسخ دهد که دلائل و زمینه های سیاسی و اقتصادی مصادره اموال در مصر دوره ممالیک برجی چه بوده است؟ این مطالعه بخش مهمی از گزارش‌های متعدد و متنوع مرتبط با مصادره در عصر ممالیک برجی را مورد بررسی قرار داده تا رابطه این پدیده اقتصادی با فضای سیاسی در عصر مملوکی از منظر روابط پیچیده میان سلاطین، امیران و کارگزاران ممالیک در حاکمیتی با ساختاری رقابتی و نه وراثتی تبیین شود و حتی اثرگذاری فرایند کلان حیات اقتصاد جهان آن دوران، به‌ویژه تجارت آبی اروپاییان میان شرق و غرب از مسیر دریای سرخ – مدیترانه و سواحل مصر، در مقطعی از تاریخ که توان اقتصادی مصر به سبب عوامل مختلف بیرونی و درونی فروکاسته بود، مشخص شود.

چکیده گسترش روابط اقتصادی بین آلمان و ایران دوره رضاشاه، معلول علل مختلفی بود. از جمله نیاز آلمان به احیای اقتصادی که تامین مواد خام از لوازم دست یابی به این هدف بود و نیز ایدوئولوژی ناسیونالیستی که هردو ساختار سیاسی به آن مجهز بودند. بعد از ملاقات دکتر یالمار شاخت وزیر اقتصاد آلمان از تهران، این روابط سازماندهی شد و طبق برنامه ای مشخص تدوین گردید. پرسش مهمی که مقاله حاضر به آن می پردازد این است که روابط اقتصادی بین دو کشوردر چه زمینه هایی توسعه یافته است و دیدار دکتر شاخت از ایران و طرح اقتصادی او چه تاثیراتی بر این روابط داشته است. در این پژوهش، ابتدا زمینه ها و عوامل نزدیکی آلمان نازی و ایران دوره رضاشاه مورد بررسی قرار می گیرد و در ادامه ضمن بررسی جایگاه آلمان در اقتصاد ایران تا قبل از ورود دکتر شاخت به ایران، به طرح اقتصادی او و بازدید او از ایران پرداخته می شود و سپس روابط اقتصادی آلمان از 1936 (1315ه.ش) تا سقوط رضاشاه مورد مطالعه قرار می گیرد.

چکیده چکیده:

بررسی پژوهش‌های انجام شده در حوزۀ تاریخ تدوین قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نشان دهندۀ نقش برجستۀ اندیشه‌ها و گرایش‌های عدالت‌خواهانه در نگارش اصول اقتصادمحور قانون اساسی می‌باشد. با پیروزی انقلاب اسلامی ایران، یکی از ضروری‌ترین امور، تعیین اصول نظام سیاسی، چارچوب‌های حاکم بر آن و ساختارهای اساسی نظام جدید اعم از اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بود. بر این اساس، امام خمینی، دولت موقت را مأمور تشکیل مجلس مؤسسان و زمینه‌سازی برای تدوین قانون اساسی نمود. پس از تهیۀ پیش‌نویس قانون اساسی، مردم، احزاب و گروه‌های سیاسی از طریق صدور بیانیه‌ و هم‌چنین تهیه جزوه و نامه نگاری‌ به نقد گستردۀ آن دست زدند. نشریۀ اُمت نیز بر مبنای اشتراکاتی که با گروه‌های اسلام‌گرا حاکم به‌ویژه در دوران پیش از پیروزی انقلاب اسلامی داشت، به تثبیت گفتمان غالب اسلامی و قوام یافتن خطوط عمدۀ نظام اقتصادی ایران بر پایۀ سه بخش دولتی، تعاونی و خصوصی و نیز روشن شدن وضعیت مالکیت در اصول اقتصادی قانون اساسی جدید، یاری رساند. هدف این مقاله کمک به شناخت گفتمان نشریۀ اُمت و میزان اثرگذاری نشریۀ اُمت؛ارگان جنبش مسلمانان مبارز بر روند تدوین و به‌ویژه تصویب اصول اقتصادی قانون اساسی جمهوری اسلامی می‌باشد. روش تحقیق در این مقاله، بهره گیری از روش تحلیل گفتمان و ابزار گردآوری داده ها، کتابخانه ای است..





کلیدواژه‌ها: قانون اساسی، اصول اقتصادی، مالکیت، جنبش مسلمانان مبارز، نشریۀ اُمت.

چکیده در چرخه صنعت نفت، سرمایه‌گذاری بر روی نیروی انسانی و امور مربوط به جذب کارکنان هدف‌گذاری شده است و همواره به صورت جزئی جدایی‌ناپذیر، این صنعت را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.

با کشف نفت در مسجدسلیمان (۱۲۸۷ ش/۱۹۰۸ م) و ساخت پالایشگاه در آبادان، مسئله استخدام گسترده نیروی کار، به یکی از جدی‌‌ترین چالش‌های پیش روی شرکت نفت ایران و انگلیس بدل شد. این امر، موجب اشتغال‌زایی و حضور جمعیتی متشکل از اقوام و ملیت های گوناگون با جایگاه های اجتماعی و شغلی متفاوت در حوزه های نفتی جنوب ایران شد.

نیروهای ایرانی که با صنعت نفت آشنا نبودند، پس از استخدام، در مشاغل غیرفنی شرکت نفت و به موازات نیروهای ایرانی، خارجی‌ها با شرایط بهتر، در مشاغل فنی و نیمه‌فنی مشغول به کار شدند. با افزایش به کارگیری نیروهای غیرایرانی، موضوع ایرانی شدن نیروی کار که در امتیازنامه دارسی نیز آمده بود، مطرح و با تمدید قرارداد در سال ۱۳۱۲ ش/۱۹۳۳ م. با جدیت بیشتری پیگیری شد.

اساس این نوشتار بر این محور است که به شیوه توصیفی-تحلیلی و با بهره‌گیری از منابع کتابخانه‌ای و اسناد معتبر، به ملاحظه در خاستگاه اجتماعی و هویّت ملی کارکنان شرکت نفت ایران و انگلیس در سالهای ۱۳۳۲-۱۲۸۷ ش/۱۹۵۳-۱۹۰۸ م. بپردازد؛

یافته‌های پژوهش، بیانگر این است که هویّت ملی کارکنان شرکت نفت ایران و انگلیس، با مواد قرارداد دارسی مغایر بوده و در پی اعتراضات و آموزش متخصصین ایرانی، به ایرانی‌سازی تدریجی نیروی کار منتج شد.

چکیده یکی از مهمترین چهره‌های تاریخ معاصر ایران بویژه تاریخ اقتصادی و توسعه ایران، ابوالحسن ابتهاج است که به عنوان رئیس بانک ملی ایران (مهمترین بانک ایرانی و نیز بانک ناشر اسکناس)، در دوره‌ای حساس و پرچالش، نقش مهمی در تحول نظام مالی و اقتصادی کشور ایفا کرد. از این رو این مقاله به بررسی عملکرد ابتهاج در دوران ریاستش بر بانک ملی و پیامدهای آن می‌پردازد. ابتهاج با استفاده از رویکردهای نوین مدیریتی و اقتصادی، تلاش کرد تا بانک ملی را به عنوان یک نهاد مالی کارآمد و مؤثر در توسعه اقتصادی ایران معرفی کند. او با تأکید بر اهمیت سرمایه‌گذاری‌های داخلی، اصلاحات مالیاتی و ایجاد بسترهای مناسب برای جذب سرمایه‌گذاران، موفق شد تا بانک ملی را در مسیر رشد و پویایی قرار دهد. همچنین، این مقاله به چالش‌ها و موانع موجود در این دوره، از جمله بحران‌های اقتصادی و سیاسی، و نحوه مدیریت ابتهاج در مواجهه با این مسائل نیز می‌پردازد. بر اساس یافته‌های پژوهش تلاش برای استقلال بانک ملی، افزایش جایگاه بین‌المللی این بانک و کمک به تأمین اعتبار برنامه‌های عمرانی بویژه در دوره پساجنگ جهانی دوم، برجسته‌ترین عملکرد و پیامد حضور او در این بانک بوده است.

چکیده پژوهش حاضر قصد دارد راه‌سازی در آذربایجان و مسالۀ تشکیل کمپانیِ راه‌سازی و سرمایه‌گذاری در آن را بررسی کند که در سال‌های 1306 تا 1308 قمری و اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار مطرح گردید و دولتمردان ناصری تلاش کردند راهی برای استفادۀ همزمان از سرمایۀ داخلی و خارجی پیدا کنند و بدون اتکا به قدرت‌های خارجی شاهراه‌های داخلی را به مرزهای عثمانی و روسیه پیوند دهند. بنابراین در این پژوهش ضمن بررسی ایده‌ها و تلاش‌های صورت گرفته برای احداث راه در آذربایجان، به این سؤال اصلی پاسخ داده می‌شود که سرمایه گذاری پیش بینی شده برای راه‌سازی چه تحولی نسبت به گذشته داشته است. در پژوهش حاضر مسالۀ مطرح شده، با روش تبیینی و با استفاده از اسناد منتشرشده و نشده و منابع تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است.

یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که تلاش برای احداث راه در آذربایجان نتیجۀ سیاست ارشادی دولت بوده و در طی آن سعی شده است با اخذ امتیاز از دولت و تشکیل کمپانی برای احداث راه و فروش سهام به خریداران داخلی و خارجی راهکاری جدید برای استفاده همزمان از سرمایۀ داخلی و خارجی ارایه شود.

چکیده این مقاله با هدف بررسی رابطه میان نوع حکومت سیاسی با کُنش‌های اقتصادی در یک کشور، سعی کرده است با تمرکز بر انواع تکاپوهای مالی یکی از خانواده‌های متنفّذِ دوره حکومت پهلوی، اثرات ماهیّت ساختار سیاسی اقتدارگرا بر اقتصاد یک کشور، بویژه طبقات حاکمه جامعه را واکاوی نماید، چنان‌که در چارچوب روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر منابع درجه یک و اسناد معتبر تاریخی درصدد پاسخ به این سوال می‌باشد که تکاپوهای رشیدیان‌ها در حوزه اقتصاد ایران بمنظور کسب منافع مالی طی دوره پهلوی دوم بر چه مکانیسم‌هایی استوار بود؟ نتایج پژوهش حکایت از این دارد که اعضای خانواده مزبور بخاطر حضور در حلقه‌ وفاداران به حاکمیّت و در نتیجه وصل بودن به هسته اصلی قدرت، توانستند از امتیازاتی که عمدتاً رژیم‌های متمرکز خودکامه در اختیار خودی‌های و حامیانشان قرار می‌دهند، بهره کافی را ببرند، چنانکه از طریق اقتصاد زیرزمینی و در پیش گرفتن اقدامات غیرقانونی در قالب عمدتاً رانتخواری، دلّالی و کلاهبرداری، سرمایه اقتصادی چشمگیری طی سه دهه بدست آوردند، تا آنجا که نه تنها از طبقه متوسّط کاملاً فاصله گرفته، بلکه حتّی در پایان حکومت پهلوی بعنوان یکی از خانواده‌های بسیار ثروتمند و الیگارش ایرانی محسوب می‌شدند.

چکیده یکی از پیش زمینه های انقلابِ مشروطه ایران برآمدنِ گفتاری الاهیاتی بود که بر اقتصاد و سیاستِ آن روزگار تاثیر می گذاشت. ضعف و ناتوانی اقتصادی ایران در برابرِ سرمایه داری گسترش یابنده جهانی در عصرِ امتیازات و خصوصا با امتیازِ تنباکو عیان گشت و به اوجِ خود رسید. رخداد تنباکو صف بندی الاهیات در برابرِ استبداد و استعمار بود. بعد از نهضتِ تنباکو و به پیوستِ آن، گونه ای از الاهیاتِ اقتصادی شکل گرفت که داعیه اش خودکفاییِ اقتصادی در برابرِ بیگانگان، تکیه بر تولیدِ ملی، تاکید بر فرهنگِ کار و تولید ثروت بود. آموزه های آن بی شباهت به آموزه های مذهبِ پروتستان و کنشِ معطوف به رستگاری اینجهانی مومنان و نیز تاثیرِ آن در شکل گیری سرمایه داری و بنگاه های تولیدی غربی نبود. در اینجا هم نظیر آنچه که بر جنبشِ پروتستانتیسم رفت، شاهد شکل گیری گونه ای از الاهیاتِ اقتصادی هستیم که هدف خود را رستگاری اینجهانی و خودکفایی مومنان اعلام می کند. این مقاله با بهره از روش تحلیلی و تبینی ماکس وبر در خصوص آموزه های پروتستانتیسم و شرایطِ امکانِ ظهورِ بنگاه های کسب و کارِ سرمایه دارانه در غرب، تاثیرِ الاهیاتِ اقتصادی سیدجمال الدین واعظ اصفهانی بر شکل گیری کنشی اقتصادی و تجسمِ عینی آن در تاسیسِ «شرکتِ اسلامیه» را مورد بررسی قرار می دهد.

چکیده دینار، واحد پایدار و با ارزش‌ترین پول در قلمرو سلجوقیان بود. با کاهش عرضه نقره، سلاطینِ سلجوقی با بهره‌مندی از غنایمِ فتوحات و مالیات، به ضرب دینار روی آوردند.آنها در اوج قدرت با تعیین استانداردهای سکه‌زنی و میزان عرضه طلا، وضعیت پولی را کنترل می‌کردند. بحران با کاهش ذخایر طلا، جایگزینی دینار با پول مسی، و پیامدهای اقتصادی این تغییرات پدیدار شد. پژوهش با این سوال روبروست: جایگزینی دینار طلا با مسکوکات مسی چگونه منجربه بحران پولی، افزایش تورم، و بی‌ثباتی اقتصادی در دوره سلجوقی شد؟ کاهش دسترسی به معادن نقره، توقف فتوحات، ذخیره‌سازی طلا توسط نخبگان، سیاست‌های نادرست ضرب سکه با خروج پول باارزش از گردش، موجب کاهش طلا، جایگزینی آن با مسکوکات کم‌عیار، افزایش ضرب مسکوکات مسین و نوسان‌های نرخ تسعیر شد که بحران پولی و تورم را تشدید کرد. مقاله از تحلیل تاریخی با تکیه بر منابع سکه‌شناسی، متون تاریخی، و تطبیق داده‌ها با نظریه‌های اقتصادی مانند قانون «گرشام» و نظریه مقداری پول، بهره‌گرفته است. بنابر یافته‌های پژوهش، بحران پولی سلجوقیان نتیجه ترکیبی از عوامل داخلی (سیاست‌های ضرب سکه و تجمل‌گرایی) و خارجی (کاهش نقره و تراز تجاری منفی) بود که اقتصاد را به سمت معاملات پایاپای و فروپاشی سوق داد.