تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

چکیده در هفتم اکتبر 2009/ پانزدهم مهر 1388، سجاده‌ای ابریشمین متعلق به دورة صفوی در حراج ساتبیز لندن معرفی و فروخته شد. این سجاده تا به امروز دومین قالیچة گران‌قیمت جهان شناخته شده است که در این حراج بین‌المللی به فروش رسیده است. در کاتالوگ حراج با فرض برخی احتمالات، تاریخ این سجاده مقارن دوران حکمرانی شاه عباس اول ذکر شده است. اما بازخوانی متن سجاده و انطباق آن با مستندات تاریخی حقایق دیگری را در بر دارد. در این مقاله ضمن بررسی ویژگی‌های این سجاده و بازخوانی نشانه‌های نوشتاری و هنری آن، تاریخ، علت و پس‌زمینة سیاسی ـ اجتماعی بافتن آن معرفی می‌شود. حاصل این پژوهش نشان می‌دهد که این سجاده به سفارش میرزا مخدوم شریفی، وزیر شاه اسماعیل دوم، برای پناهندگی او به عثمانی و منصوب شدن او به مقام قاضی‌القضاتی مکه بافته شده است.

چکیده در این پژوهش، با روش توصیفی به مطالعة میزان و نوع واردات محصولات شیشه‌‌ای در دورة قاجار‍‍ پرداخته شده است. این‌ بررسی نشان می‌‌دهد که بیش‌ترین میزان واردات محصولات شیشه‌ای‌‌ از کشور روسیه انجام شده است. راه‌‌های مناسب و حمل و نقل سریع و آسان در سرعت بخشیدن به این امر بسیار مؤثر بوده است. این واردات شیشه‌های مصرفی و کاربردی را در بر ‌‌می‌‌گرفت. محصولات شیشه‌‌ای وارد‌شده از کشورهای اروپایی، که از طریق حکومت عثمانی انجام می‌‌گرفت، بیش‌تر جنبة تزئینی داشت و مخصوص طبقة مرفه جامعة قاجاری بود. هرچند رشد بی‌‌رویة محصولات شیشه‌ای موجب شکل‌‌گیری تلاش‌‌هایی برای تولید آثار شیشه‌‌ای در ایران می‌شد‌، اما بیش‌تر آثار شیشه‌‌ای مربوط به دورة قاجار در موزه‌‌های ایران متعلق به کشورهای اروپایی و روسیه بود که در این دوره وارد ایران می‌‌شد.

چکیده هدف از نگارش این مقاله مرور تحولات صنعت و توسعة صنعتی در ایران با استفاده از روش مطالعة کتاب‌خانه‌ای است. در این راستا، ابتدا تحولات تجربی و سپس تحولات نظری مرتبط با توسعة صنعتی مرور شد. نتایج به‌دست‌آمده نشان داد که اگرچه در ایران از لحاظ نظری تحول خاصی در صنعت و توسعة صنعتی رخ نداده است، اما از شروع قرن سیزدهم، از لحاظ تجربی تحولات گسترده‌ای در توسعة صنعتی ایران پدیدار شد که می‌توان آن‌ها را در سه مرحلة اصلی‌ شروع قرن سیزدهم هجری شمسی تا پایان سلسلة قاجار، شروع سلسلة پهلوی تا انقلاب اسلامی در ایران، و انقلاب اسلامی 1357 تا عصر کنونی تقسیم‌بندی کرد. این سه مرحله نشان می‌دهد که اگرچه ایران جزء کشورهای پیش‌رو در تدوین برنامه‌های توسعة صنعتی بوده است، اما کمبود پیش‌نیازهای نهادی توسعة صنعتی در ابتدای شکل‌گیری چنین فرایندی از یک‌سو و سیطرة بیش‌ از حد دولت بر صنایع در طی تاریخ از سوی دیگر سبب ‌شده است تا در مجموع، فرهنگ صنعتی تکوین‌ نیابد و محیط نهادی مرتبط با صنعت دچار هرج‌ و مرج بسیار شود و فقط به صاحب صنعت شدن ایران (نه صنعتی ‌شدن) منجر شود. بنابراین، پیش‌نهاد می‌شود دولت با افزایش نقش نظارتی خود به‌ جای مداخله‌گری، بهبود محیط نهادی توسعة صنعتی را در دستور کار قرار دهد.

چکیده در دورة ساسانی جامعة ایران به طبقات گوناگونی تقسیم شده بود. هر چند در بسیاری از منابع از ممکن ‌نبودن تحرک طبقاتی در این دوره سخن رفته است‌، اما شواهدی مبنی بر امکان تحرک و ارتقای طبقاتی وجود دارد. هم‌چنین، به ‌‌نظر‌ می‌رسد که جامعة طبقاتی عهد ساسانی بیش‌تر به ‌‌منظور تخصص‌‌گرایی و هویت خاص هر طبقه مطرح بوده است. این موضوع سبب می‌‌شد مشاغل در خاندان‌‌ها موروثی شود و فرزندان تجارب نیاکان و پدران خود را به ارث برند و آن ‌‌‌‌را به نسل‌‌های بعد از خود انتقال دهند. این امر تا حدودی در دورة اسلامی نیز (مانند موروثی‌ بودن پزشکی در خاندان بختیشوع) حفظ شد. هدف از نگارش مقالة حاضر، با استناد به منابع و با روش تحلیلی، شرح و بسط موارد پیش‌گفته است.

چکیده الحاد در علم کلام و فقه اسلامی به معنای انکار وجود خدای یگانه، نپذیرفتن دین حق، بازگشت از دین اسلام یا ارتکاب گناه در مسجد‌الحرام است. اما در طی تاریخ، طبقة‌ حاکم و رهبران فرقه‌های مذهبی مکرراً از اتهام به الحاد به مثابة دستاویزی برای حذف رقیبان و مخالفان استفاده کردند. در دورة‌ سلجوقیان، مناسبات حکومت با دستگاه خلافت عباسی، که بر سر دعوی قیمومیت سیاسی و مذهبی بر سرزمین‌های اسلامی مبتنی بود، وارد مرحلة متفاوتی شد که به تبع آن، بر نوع نگرش و مصادیق اتهام بر الحاد تأثیرگذار بود. در این پژوهش مصادیق اتهام به الحاد و ویژگی‌های شخصیتی و فکری متهمان به الحاد در دورة سلجوقیان بررسی شده است. نگارندگان درصدد پاسخ به این پرسش‌اند که «اتهام به الحاد بیش‌تر متأثر از شرایط سیاسی و اجتماعی بود یا از گرایشات و تعصبات دینی نشئت می‌گرفت؟» در این پژوهش، داده‌ها به روش کتاب‌خانه‌ای گردآوری و به شیوة توصیفی ـ تحلیلی تجزیه و تحلیل شده است. نتیجة این پژوهش نشان می‌دهد که جهت‌گیری سیاسی حاکمیت، میزان وابستگی سلجوقیان به نهاد خلافت، تعصب دینی و مذهبی نظام حاکم و علما، فضای اجتماعی ـ مذهبی، و به سخن دیگر، عوامل سیاسی و مذهبی توأمان در ایراد اتهام الحاد به افراد، گروه‌ها، یا مکاتب فکری نقش مهمی داشته است.

چکیده نظام قضایی و نهاد زندان در عصر قاجار به سبب نبودن قوانین مدون کاستی‌های بسیاری داشت که این امر به بروز اندیشة اصلاحات منجر شد. در پژوهش حاضر، ضمن پرداختن به وضعیت زندانیان و بررسی اندیشمندانی که در دورة قدرت‌یابی میرزا حسین‌خان سپهسالار به ارائة نظریات خود پرداختند، این مسئله مد نظر قرار گرفت که آیا اصلاح نظام قضایی و نهاد زندان تابعی از تغییر در ساختار حقوقی یا ساختار سیاسی و اجتماعی جامعه بود؟ با این فرض که این نظریه‌ها بر اثر تغییر در ساختار سیاسی جامعه مطرح شدند و بر اثر ناکام ماندن اصلاحات سیاسی این اندیشه‌ها نیز به مرحلة اجرا درنیامدند. نتایج نشان می‌دهد سلطة نظام استبداد در جامعة عصر قاجار تا پیش از مشروطه مانع از ایجاد تحول در ساختار حقوقی بود، به طوری که مطرح شدن اندیشة اصلاح نظام قضایی در عمل نتوانست صورت اجرایی به خود بگیرد.