تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

چکیده در عصر‌ عباسی (طی سال‌های197-198 ق)، زمانی ‌که میان امین و مأمون نزاع رخ داد، حربیه از موقعیت پیش‌آمده استفاده و از مردم بغداد سلب آسایش کردند که این عمل آنان جنبشی مردمی برای دفاع و دفع تجاوزات آن‌ها به رهبری دو تن از پارسایان شهر، به نام‌های خالد دَریوش و سَهل ‌بن سَلامة انصاری، را در‌ پی داشت. از این‌ رو مسئلة اصلی پژوهش‌ حاضر این است که این جنبش مردمی دارای چه زمینه‌های سیاسی، اجتماعی، و اقتصادی بوده، چه اهدافی را دنبال کرده، و برآیند کار آن‌ها در بغداد قرن سوم هجری چه بوده است؟ این مقاله با روش زمینه‌شناسی تاریخی، توصیفی، و تحلیلی خرده‌جنبش‌های حربیه و مطوعه را نتیجة ناامنی‌های سیاسی، اجتماعی، و مشکلات اقتصادی مردم بغداد قرن سوم یافته که به‌رغم تفاوت سبک رهبری، سران جنبش مشترک در زمینة برقراری نظم و امنیت اجتماعی و اقتصادی توفیقاتی داشتند و در نهایت نیز سرکوب شدند.

چکیده سلسله‌‌های صوفیانه بعد از تأسیس در کردستان، بخش درخور توجهی از فضای اجتماعی جامعه را تحت تأثیر قرار دادند. تحقیق حاضر با شیوة پژوهش کتاب‌خانه‌‌ای و روش توصیفی ـ تحلیلی درصدد بررسی چرایی و چگونگی جایگاه و نفوذ طریقت‌‌های تصوف بر جوامع کردنشین، یعنی مسئله محوری این پژوهش، است. بزرگان این طریقت‌‌ها در کردستان به واسطة حمایت مردم از آن‌ها و هم‌چنین با حذف حکومت‌های محلی در راستای افزایش نفوذ و اعتبار سیاسی و اجتماعی خود در عرصه‌‌های گوناگون اقدامات بسیاری انجام دادند. نتیجة این پژوهش نشان می‌‌دهد این مشایخ با حکام و فرمان‌روایان رابطة دوسویه داشتند و پیوسته به دلیل منافع خود در پی جلب رضایت طرف دیگر بودند و این ارتباط نفوذ سیاسی، اجتماعی، و برخورداری اقتصادی را برای آنان به همراه داشت، به طوری که روزبه‌روز بر تعداد مریدانشان افزوده می‌شد و در نتیجه زمینة‌ نفوذ بیش‌تر را برای شیوخ در صحنة اجتماع فراهم می‌‌کرد.

چکیده برقراری امنیت اجتماعی به دست نظام‌‌های سیاسی موجب آرامش روانی، رضایت‌مندی، و مطلوبیت زندگی مردم و تداوم قدرت و حیات سیاسی زمام‌داران می‌‌‌شود. زمام‌داران با جلوگیری از چالش‌‌های ضدِ امنیتی، به شیوه‌‌های گوناگون، امنیت حوزة حاکمیتی خود را تأمین می‌کردند. حکومت قاجار نیز با عوامل برهم‌زنندة نظم و امنیت روبه‌‌رو بود که موجودیت آن را به چالش می‌‌کشید و باید در برابر این بحران‌‌ها اقداماتی انجام دهند تا حاکمیت خویش را تداوم بخشند. اما، تدابیر به دلیل گستردگی قلمرو، ساختار سیاسی، کانون‌‌های بحران داخلی و پیچیدگی اوضاع بر ‌اثر حضور قدرت‌‌های فرامنطقه‌ای، از عهدة امنیت پایدار و نهادینه برنیامدند. در این بررسی که از نوع پژوهش تاریخی است بر‌ اساس منابع و به شیوة توصیفی ـ ‌تحلیلی، برخی از عوامل مؤثر در بروز ناامنی اجتماعی در دورة قاجاریه، از آغاز تا پایان سلطنت ناصرالدین‌شاه بررسی و اقدامات قاجارها برای برقراری امنیت و مقابله با ناامنی تحلیل می‌شود. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که اقدامات تأمینی قاجارها بیش‌تر متکی بر اعزام قشون برای سرکوب شورش‌‌ها، به‌‌کارگیری نیروهای امنیتی سنتی، و به ‌‌کار ‌بستن مجازات‌‌های خشن نسبت ‌به عوامل انسانی ناامنی بود که به سبب کارساز ‌نبودن و ایجاد نکردن بسترهای تقویت‌کنندة امنیت پایدار، پدیدة ناامنی اجتماعی امری متداول بود.

چکیده ارداویراف‌نامه یکی از متون پهلوی ساسانی است که شرح معراج موبدی به نام ارداویراف به بهشت و دوزخ در آن نگاشته شده است. هرچند این اثر دارای درون‌مایه‌ای دینی است‌، اما بسیاری از ساختار‌های اقتصادی نظام ساسانی را می‌توان در آن یافت‌. این تحقیق به شیوة اسنادی کتاب‌خانه‌ای بر پایة تحلیل محتوا انجام شده است و در پی یافتن رد پای ساختارهای اقتصادی نظام ساسانی در ارداویراف‌نامه است و هدف آن اعتبارسنجی این کتاب است. در این تحقیق نخست ساختار‌های اقتصادی کتاب بررسی و سپس با ساختار‌های اقتصادی نظام ساسانی مقایسه می‌شود و نتیجة تحقیق چنین است که ساختارهای اقتصادی کتاب کاملاً هماهنگ و هم‌سو با ساختار‌های اقتصادی نظام ساسانی است و لذا این کتاب می‌تواند به منظور منبعی معتبر برای بررسی ساختار‌های جامعة ساسانی مورد استفادة محققان قرار گیرد.

چکیده با انتخاب هرات به پایتختی تیموری، بر اهمیت خراسان در آن عهد افزوده شد. اقدامات عمرانی شاهرخ تیموری در طول دوران سلطنت نسبتاً طولانی‌اش، اوضاع اقتصادی این ایالت را رونق بخشید. منازعات جانشینی میان شاه‌زادگان تیموری بعد از مرگ شاهرخ به‌شدت بر حیات اقتصادی خراسان تأثیر گذاشت. اگرچه سلطان ابوسعید، که بعد از یک سلسله منازعه به حکومت رسید، تلاش‌های زیادی برای ترمیم ویرانی‌ها و بهبود اقتصاد خراسان انجام داد. این مقاله با روش توصیفی ـ تحلیلی درصدد است تا ضمن معرفی عوامل مؤثر در حیات اقتصادی خراسان در این دوره، به تبیین اقدامات اصلاحی ابوسعید و تأثیر آن بر وضعیت اقتصادی خراسان بپردازد. دستاوردهای این مقاله نشان می‌دهد سلطان ابوسعید، در اواخر حکومت خود، اقداماتی در زمینة رونق کشاورزی، تجارت، و اصلاح نظام مالیاتی انجام داد. در نتیجه در اواخر حاکمیت او به واسطة برقراری نسبی امنیت، تنظیم امور تجاری، و احیای کشاورزی وضعیت اقتصادی خراسان بهبود یافت و سلطان توانست برای دوران کوتاهی خراسان را از ثبات، رونق، رفاه، و پیش‌رفت اقتصادی بهره‌مند سازد.

چکیده نظام عشایری قشقایی دارای تاریخی کهن است که در جهت شرایط زندگی کوچ‌نشینی شکل گرفته است. خانواده کوچک‌ترین واحد اجتماع و هستة اصلی ایل است که نظام طبقاتی حاکم بر آن در امر ازدواج نقش مهمی ایفا‌ می‌کند. مرد دارای اقتدار و تصمیم‌گیرندة نهایی است و زن نیز در عین تابعیت، نقش تعیین‌کننده‌ای در مدیریت امور خانواده دارد. خانواده به‌ظاهر مستقل، اما نفوذ گروه‌های خویشاوند در ابعاد و جنبه‌های گوناگون آن کاملاً مشهود است. در این پژوهش، سعی شده است با استفاده از منابع کتاب‌خانه‌ای و با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، نهاد خانواده در ایل قشقایی از منظر تاریخی بررسی شود. این مطالعه نشان می‌دهد در ایل قشقایی خانواده از لحاظ ساختاری گسترده، تک‌همسر، پدرسالار، و درون‌همسر (ازدواج درون‌گروهی) است.