نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 دانشیار برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای/دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشجوی دکتری برنامه‌ریزی شهری و منطقه‌ای/ دانشگاه شهید بهشتی

چکیده

هدف از نگارش این مقاله مرور تحولات صنعت و توسعة صنعتی در ایران با استفاده از روش مطالعة کتاب‌خانه‌ای است. در این راستا، ابتدا تحولات تجربی و سپس تحولات نظری مرتبط با توسعة صنعتی مرور شد. نتایج به‌دست‌آمده نشان داد که اگرچه در ایران از لحاظ نظری تحول خاصی در صنعت و توسعة صنعتی رخ نداده است، اما از شروع قرن سیزدهم، از لحاظ تجربی تحولات گسترده‌ای در توسعة صنعتی ایران پدیدار شد که می‌توان آن‌ها را در سه مرحلة اصلی‌ شروع قرن سیزدهم هجری شمسی تا پایان سلسلة قاجار، شروع سلسلة پهلوی تا انقلاب اسلامی در ایران، و انقلاب اسلامی 1357 تا عصر کنونی تقسیم‌بندی کرد. این سه مرحله نشان می‌دهد که اگرچه ایران جزء کشورهای پیش‌رو در تدوین برنامه‌های توسعة صنعتی بوده است، اما کمبود پیش‌نیازهای نهادی توسعة صنعتی در ابتدای شکل‌گیری چنین فرایندی از یک‌سو و سیطرة بیش‌ از حد دولت بر صنایع در طی تاریخ از سوی دیگر سبب ‌شده است تا در مجموع، فرهنگ صنعتی تکوین‌ نیابد و محیط نهادی مرتبط با صنعت دچار هرج‌ و مرج بسیار شود و فقط به صاحب صنعت شدن ایران (نه صنعتی ‌شدن) منجر شود. بنابراین، پیش‌نهاد می‌شود دولت با افزایش نقش نظارتی خود به‌ جای مداخله‌گری، بهبود محیط نهادی توسعة صنعتی را در دستور کار قرار دهد.

کلیدواژه‌ها

انتظاری، بهزاد. جمالی، فیروز. حسین زاده دلیر، کریم. (1386). «درآمدی بر اثرات فضایی سیستم صنعتی فوردیزم در توسعه شهر و مکان‌یابی شهرک‌های صنعتی (مورد نمونه: منطقه شهری تبریز)». پژوهش‌های جغرافیایی، شماره 61، صص 73- 88.
حبیبی، سید محسن. (1378). از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن تفکر و تأثر. دانشگاه تهران، تهران.
حبیبی، مسعود. (1389). «جامعه‌شناسی دولت نهادی و توسعه صنعتی در ایران». فصلنامه توسعه تکنولوژی صنعتی، شماره 16، صص. 59- 70.
خبرگزاری تسنیم. (1393). «سند راهبردی صنعت، معدن و تجارت کشور در انتظار تصویب نهایی است». قابل‌دسترس از طریق http://www.tasnimnews.com/Home/Single/505244، (دستیابی در تاریخ 12/10/1393).
رزاقی، ابراهیم. (1389). «اصلاح نظام مالیاتی، الویت مقهور طرح تحول اقتصادی». قابل‌دسترس از طریق http://www.khabaronline.ir/(X(1)S(fzkoke015hoeqfy5gibaew1uk))/detail/96120/root/1268، (دستیابی در تاریخ 17/4/1393).
شریفی، پرویز. (1391). «شش دوره صنعتی شدن ایران در قرون نوزدهم و بیستم». روزنامه دنیای اقتصاد، شماره 2708، ص 31، قابل‌دسترس از طریق http://www.magiran.com/npview.asp?ID=2557434، (دستیابی در تاریخ 27/9/1393).
طباطبایی، سعادت. (1390). طرح پژوهشی ارزیابی عملکرد بخش صنعت در سال‌های 1387 و 1388 و جمع‌بندی دوره پنج‌ساله اجرای برنامه چهارم توسعه کشور. مجلس شورای اسلامی، مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن.
فیض پور، محمدعلی. (1388). استراتژی توسعه پایدار صنعتی و معدنی استان یزد: پیشگفتار: مفاهیم، استراتژی توسعه صنعتی کشور و استان‌ها و طرح آمایش صنعتی. وزارت صنایع و معادن، سازمان صنایع و معادن استان یزد با همکاری مرکز تحقیقات مهندسی دانشگاه یزد.
قره نژاد، حسن. (1378). مقدمه‌ای بر جغرافیای صنعتی ایران. نشر هشت‌بهشت، اصفهان.
کاپلینسکی، رافائل. و کوپر، چارلز. (1372). تکنولوژی و توسعه در سومین انقلاب صنعتی. ترجمه زنگنه، جمشید. وزارت امور خارجه. تهران.
محمدخان، مرتضی. (1390).«سیر تاریخ صنعتی شدن ایران (1)». دوماهنامه کارشناس، سال 27، شماره 86، صص. 27-33.
مردوخی، بایزید. (1381). «آسیب‌شناسی صنعتی ایران». نخستین همایش ملی ایران‌شناسی، مقالات اقتصاد ایران، تهران. بنیاد ایران‌شناسی، صص 245- 253.
مرکز آمار ایران. (1387). نتایج کلی سرشماری عمومی نفوس و مسکن- 1385: کل کشور. ریاست جمهوری، معاونت برنامه‌ریزی و نظارت راهبردی. مرکز آمار ایران. تهران.
مرکز آمار ایران. (1393). شاغلان 10 ساله و بیش‌تر برحسب گروه‌های عمده فعالیت به تفکیک استان - 1390. قابل‌دسترس از طریق http://www.sci.org.ir/SitePages/report_90/koli/LabourForce_report.aspx، (دستیابی در تاریخ 14/4/1393).
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (1382). «چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در افق 1404 هجری شمسی». قابل‌دسترس از طریق http://rc.majlis.ir/fa/law/show/132295، (دستیابی در تاریخ 14/10/1393).
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (1383). «قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران». قابل‌دسترس از طریق http://rc.majlis.ir/fa/law/show/94202، (دستیابی در تاریخ 10/10/1393).
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (1387). «قانون اصلاح موادی از قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و اجراء سیاست‌های کلی اصل چهل و چهارم (44) قانون اساسی». قابل‌دسترس از طریق http://rc.majlis.ir/fa/law/show/134223?keyword=%20%D8%A7%D8%B5%D9%84%20%DA%86%D9%87%D9%84%20%D9%88%20%DA%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D9%85%20(44(دستیابی در تاریخ 14/10/1393).
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (1389). «قانون برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران». قابل‌دسترس از طریق http://rc.majlis.ir/fa/law/show/790196، (دستیابی در تاریخ 10/10/1393).
میرافضلی، سید محمود. (1390). «قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان و تجاری‌سازی نوآوری‌ها و اختراعات». قابل‌دسترس از طریق http://www.vision1404.ir/fa/Article30.aspx، (دستیابی در تاریخ 14/10/1393).
نجفی مقدم، محمد سعید. (1393). «رونمایی از برنامه راهبردی صنعت، معدن و تجارت». پایگاه اطلاع‌رسانی ریاست جمهوری اسلامی ایران. قابل‌دسترس از طریق http://www.president.ir/fa/46956، (دستیابی در تاریخ 12/10/1393).
وزارت صنعت، معدن و تجارت. (1393). «چشم‌انداز جمهوری اسلامی ایران در بخش صنعت، معدن و تجارت در سال 1404». قابل‌دسترس از طریق http://www.mimt.gov.ir/index.php?module=cdk&func=loadmodule&system=cdk&sismodule=user/content_view.php&sisOp=view&ctp_id=23&cnt_id=99223&id=14512، (دستیابی در تاریخ 14/10/1393).
Dadashpoor, H. (2006). Industrial clustering and regional economic development:Empirical evidence from four industrial clusters in theTehran metropolitan region, Iran. A Thesis Submitted in Fulfillment of theconditions for the degree of Doctor of Philosophy of Natural and Built Environments of University of South Australia.
IMF (International Montery Fund). (2010). World Economic and Financial Surveys: World Economic Outlook Database. International Montery Fund.
Jadidi, M. M. (2002). The role of industry and mining sector in development of different regions of the iran. Planning Bureu, Industry Ministry.
Moeini, E. (1996). Technology management and innovation in strategic industries in iran, University of Strathclyde, Glasgow, UK.
Richardson, H. W. (1975). Regional planning in iran. Growth & Change, 6(3), 16-19.
UNIDO. (1995). Islamic republic of Iran: Industrial revitalization (Industrial development review series). Economist Intelligence Unit for the United Nations Industrial Development Organization.
UNIDO. (1999). Islamic republic of iran: Industrial sectors survey on the potential for non-oil manufacturing exports, United Nations Industrial Development Organisation.
UNIDO. (2003). Strategy document to enhance the contribution of an efficient and competitive sme sector to industrial and economic development in iran. United Nations Industrial Development Organisation, Vienna.