تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

چکیده در حوزة مطالعات تاریخ دورة قاجار، به طبقات پایین اجتماعی کمتر پرداخته‎شده و تاریخ‌نگاران ابعاد گوناگون زندگی، نقش و اهمیت آنها را نادیده گرفته‌اند. یکی از شاخص‌ترین اعضای گروه‌های پایین‌دست در این دوره، چاروادارها بودند که با کرایه‌دادن چهارپایانشان، امرار معاش می‌کردند.
پژوهش حاضر، به‌ویژه با جست‎وجو در سفرنامه‌های دورة قاجار، بر‌ اساس روش توصیفی ـ تحلیلی و بررسی کتابخانه‌ای، در صدد پاسخ‎گویی به این پرسش است که مهم‌ترین نقش چاروادارها به‌ عنوان یکی از اعضای گروه‌های پایین اجتماعی، در جامعۀ عصر قاجار چه بوده‎است. بررسی داده‌ها بیانگر آن است که با وجود جایگاه اجتماعی پایین چاروادارها در دورة قاجار، آنها در رایج‌ترین شیوۀ سفر در آن دوره یعنی مسافرت با کاروان، نقشی اساسی داشتند و یکی از ارکان مهم در حوزة حمل‎ونقل در این دوره بودند. چاروادارها در جریان سفر، هم کار جابه‌جایی مسافران، باروبنۀ آنها و هم وظیفۀ راهنمایی مسافران را در طول سفر و نیز امدادگری آنها در برابر مشکلات و خطرهای مسیر بر عهده داشتند. چاروادارها به یک معنی با توجه به موقعیتی که در جریان سفر در این دوره داشتند، در مواردی مثل انتخاب مسیر، زمان بیدار‌شدن و حرکت کاروان و نحوۀ توقف‌ها، بر مسافرانی فرمان می‌رانند که موقعیت اجتماعی بالاتری نسبت به آنها داشتند.

چکیده شکار از جمله سنن رایج در بین اکثر اقوام گذشته است که با انگیزه‌های متفاوت بدان می‌پرداختند. اقوام ترک و مغول شکار را با هدف تأمین غذا و مایحتاج زندگی و همچنین تمرین فنون رزمی انجام‎می‌دادند. چنگیز‌خان و تیمور در فواصل جنگ‌ها و یا فصولی از سال، با برگزاری شکار در مناطق مختلف، سپاهیان خود را به تیر‌اندازی و شیوة فریب، اغفال، محاصره و صید حیوانات شکاری عادت می‌دادند تا آنان همین فنون را در میادین جنگ علیه دشمن به‎کار‎گیرند. در‌ واقع، شکار نه‎تنها به منظور تأمین بخشی از آذوقۀ اقوام ترک و مغول انجام‎می‌پذیرفت، بلکه صحنۀ شکار مانند مانور نظامی بود که در آن فنون جنگی از جمله اسب‌سواری، تیر‌اندازی، شیوة محاصره و به‎دام‌انداختن دشمن تمرین می‌شد. این شیوة تمرین نظامی برای شاهزادگان و جوانان میدانِ جنگ‌ندیده، اهمیت بسیاری داشت. در این مقاله، علل و انگیزه‌های فرمانروایان ترک و مغول از شکار و چگونگی انجام آن در دورة ایلخانان و تیموریان به شیوة تحلیلی و توصیفی بررسی شده و همچنین به منظور بیان چگونگی فنون رزمی اقوام ترک و مغول (الهام‌گرفته از سنن اجتماعی)، به روش‌هایی مانند برگزاری مراسم جشن و بخشش هدایا اشاره می‌شود که فرمانروایان برای تقویت روحیۀ سپاهیان انجام‎می‌دادند.

چکیده هیرمند در حیات اقتصادی و اجتماعی سیستان جایگاه مهمی داشته و از عوامل اصلی تداوم تاریخی منطقه به‎شمارمی‌آید. این رود مرزی در پی جداشدن بخش شرقی ایران، تشکیل کشور افغانستان و نیز نقش‌آفرینی انگلیسی‌ها در مرز‌های شرقی اهمیت یافت و از آن میانه، مسئلۀ آب هیرمند بین دو دولت نقش شایان توجهی را در روابط دو کشور در دوره‌های مختلف ایفاکرد. در این مقاله سعی بر آن است تا با روش توصیف و تحلیل تاریخی داده‌های منابع موجود، موقعیت رود هیرمند به عنوان رودی مرزی در تحولات سیاسی و اقتصادی سیستان دورة پهلوی بررسی شود. یافته‌های تحقیق نشان‎می‌دهد حیات و ممات سیستان ارتباط مستقیمی با جریان رود هیرمند داشته و در نتیجۀ کاهش آب هیرمند، موقعیت اقتصادی سیستان از نظر کشاورزی و صیادی کاهش یافت.

چکیده این مقاله، با تکیه بر منابع تاریخی و جغرافیایی، در صدد تبیین جایگاه اصفهان در قرن چهارم هجری از منظر اقتصادی است. اصفهان در این دوره از نظر بازرگانی و تجاری از اهمیت بالایی برخوردار بود، چنان‎که بخش تجاری آن نسبت به کشاورزی پیشی‎گرفت. برقراری ثبات در این دوره موجب‎شد تا راه‎های تجاری امن گردد؛ از سویی هم، ثبات اقتصادی رونق و رفاه و پیشرفت را برای این منطقه به ارمغان آورد. بنابراین، مسئلۀ اصلی پژوهش این است که با توجه به اهمیت منطقه و نقش مهمی که در تحوّلات سیاسی، اقتصادی ایفامی‎کرد، با بررسی تأثیرگذاری آن، با روش توصیفی تحلیلی به این پرسش‎ها پاسخ می‎دهد که عوامل تأثیرگذار در رونق و بهبود وضعیت اقتصادی اصفهان چه بوده‎است؟ همچنین، عوامل مؤثر در بروز تغییرات اقتصادی چه بود ؟ جایگاه و اهمیت مناسبات تجاری در نزد حکام آل‎بویه چگونه بوده‎است؟
شرایط جغرافیایی، چگونگی قرارگیری اصفهان در سرزمینی مناسب و قرارگیری بر سر راه‎های ارتباطی شرق به غرب و به‎ویژه راه ابریشم، از جمله ویژگی‎های این منطقه است که در فرآیند توسعة آن نقش داشته که هم بر توان بازرگانی آن افزود و هم خودِ منطقه را به سود بازرگانی و تجاری سرشاری رساند.

چکیده عوامل متعدد سیاسی، اجتماعی، مذهبی و... در روند انحطاط اقتصادی بغداد در عصر دوم خلافت عباسی تأثیر داشته‎است. این پژوهش، دو متغیّر شرایط اقلیمی و سیاست‎گذاری‎های اقتصادی را به دلیل تأثیر مستقیم بر انحطاط اقتصادی بغداد بررسی کرده و با رویکردی تاریخی و با استفاده از داده‎های برگرفته از منابع تاریخی و جغرافیایی و با روش تحلیلی ـ تبیینی، در صدد پاسخ‎گویی به این پرسش‌ است که شرایط اقلیمی و همچنین سیاست‎گذاری‎های اقتصادی بر انحطاط اقتصادی بغداد چه تأثیری داشت؟.
نتایج بررسی حاکی از آن است که شرایط اقلیمی بغداد، که در دوران ثبات سیاسی خلافت عباسی و تحت نظارت دقیق حاکمیت، از عوامل اصلی رونق اقتصادی دارالخلافه بود، در دوره‎های پرآشوب حضور امیرالامرایان، دیلمیان و سلجوقیان در بغداد، عامل نابسامانی کشاورزی و تجارت شد. شاخصه‎های اقلیمی چون طغیان و نقصان رودها، تغییرات آب‎وهوایی و... آسیب‎های جدی به زمین‎های کشاورزی زده یا موجب خشکسالی، قحطی، کمبود محصولات زراعی، گرانی نرخ اجناس و زمینه‎ساز انحطاط اقتصادی بغداد شد. از سوی دیگر، سیاست‌گذاری‎های ناکارآمد اقتصادی در زمینۀ اخذ خراج و مالیات، مصادرۀ اموال، نبودِ نظارت بر بازار، بی‌توجهی به خطوط ارتباطی بغداد، که گذرگاه‎های اصلی واردات و صادرات بودند، موجب اختلال در امر تجارت و رکود اقتصادی بغداد شد.

چکیده هدف پژوهش حاضر تبیین سیر تطوّر و بازشناسی الگوی باروهای شهری به منظور دستیابی به گونه‎بندی و علت‎های تحوّل آنهاست. برای این منظور، با روش تفسیری تاریخی، ساختار اجتماعی و سیاسی در تاریخ ایران بررسی و به سه مرحله دسته‎بندی شده‎است؛ سپس، تحوّلات شکلیِ باروها در دوره‎های مورد مطالعه بررسی شده و در نهایت نقشه‎ها و اسناد باستان‎شناختی در هر دوره، با توجه به این ساختار، تحلیل و تفسیر گردیده‎است.
نتایج نشان‎‎می‎دهد که از نظر کالبدشناسی، سه گروه از مهم‎ترین شهرهای دفاعی عبارت‎اند از: قلعه‎شهرها، شهرهای زیرزمینی و شهرهای متراکم؛ همچنین، نتایج حاکی از آن است که تغییرات کالبدیِ باروها از اوج تا فرود، عمدتاً دارای علل نظامی بوده‎است، به طوری که دگرگونیِ شیوۀ دفاع در اواخر عصر قاجار، ارزش و اهمیت اولیۀ باروها را ازبین‎برد. استنتاج نهایی، ارائۀ دیاگرام‎هایی است که خصوصیات کالبدیِ باروهای شهری را در هر دوره متناسب با تحوّلات نظامی نشان‎‎می‎دهد.