نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسنده

دکترای تاریخ اسلام،/ الزهرا

چکیده

عوامل متعدد سیاسی، اجتماعی، مذهبی و... در روند انحطاط اقتصادی بغداد در عصر دوم خلافت عباسی تأثیر داشته‎است. این پژوهش، دو متغیّر شرایط اقلیمی و سیاست‎گذاری‎های اقتصادی را به دلیل تأثیر مستقیم بر انحطاط اقتصادی بغداد بررسی کرده و با رویکردی تاریخی و با استفاده از داده‎های برگرفته از منابع تاریخی و جغرافیایی و با روش تحلیلی ـ تبیینی، در صدد پاسخ‎گویی به این پرسش‌ است که شرایط اقلیمی و همچنین سیاست‎گذاری‎های اقتصادی بر انحطاط اقتصادی بغداد چه تأثیری داشت؟.
نتایج بررسی حاکی از آن است که شرایط اقلیمی بغداد، که در دوران ثبات سیاسی خلافت عباسی و تحت نظارت دقیق حاکمیت، از عوامل اصلی رونق اقتصادی دارالخلافه بود، در دوره‎های پرآشوب حضور امیرالامرایان، دیلمیان و سلجوقیان در بغداد، عامل نابسامانی کشاورزی و تجارت شد. شاخصه‎های اقلیمی چون طغیان و نقصان رودها، تغییرات آب‎وهوایی و... آسیب‎های جدی به زمین‎های کشاورزی زده یا موجب خشکسالی، قحطی، کمبود محصولات زراعی، گرانی نرخ اجناس و زمینه‎ساز انحطاط اقتصادی بغداد شد. از سوی دیگر، سیاست‌گذاری‎های ناکارآمد اقتصادی در زمینۀ اخذ خراج و مالیات، مصادرۀ اموال، نبودِ نظارت بر بازار، بی‌توجهی به خطوط ارتباطی بغداد، که گذرگاه‎های اصلی واردات و صادرات بودند، موجب اختلال در امر تجارت و رکود اقتصادی بغداد شد.

کلیدواژه‌ها

ابن‎اثیر، علی‎بن‎محمد (1994). الکامل فی التاریخ، ج 4، 5، 6، 7، 8، بیروت: مؤسسه التاریخ العربی.
ابن‎تغری بردی، یوسف‎بن‎تغری (1992). النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، به اهتمام محمدحسین شمس‎الدین، ج 2، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‎الجوزی، عبدالرحمن‎بن‎علی‎ (بی‎تا). المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، به اهتمام محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، مصحح نعیم زرزور، ج 11، 13، 14، 15، 16، 18، بیروت: دارالکتب العلمیه.
ابن‎الخلدون، عبدالرحمن (1366). العبر، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، ج 3، تهران: مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
ابن‎الفقیه الهمدانی (1997). بغداد مدینۀ السلام، به اهتمام صالح احمد العلی، عراق: سلسله التراث.
ابن‎فوطی، عبدالرزاق‎بن‎احمد (1381). الحوادث الجامعه (رویدادهای قرن هفتم هجری)، ترجمۀ عبدالمحمد آیتی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ابن‎کثیر دمشقی، اسماعیل‎بن‎عمر (1998). البدایه و النهایه و معه نهایه البدایه و النهایه فی الفتن و الملاحم، به کوشش یوسف الشیخ محمد البقاعی، صدقی جمیل العطار، ج 7، 8، بیروت: دارالفکر.
ابن‎مسکویه رازی، احمدبن‎محمد (1376). تجاربالامم، ترجمۀ علی‎نقی منزوی، تهران: توس.
احمد العلی، صالح (1985). بغداد مدینۀ السلام الجانب الغربی، بغداد: مطبعه المجمع العلمی العراقی.
التنوخی، محسن‎بن‎علی (1971). نشوارالمحاضره و اخبارالمذاکره، به اهتمام عبود الشالجی، ج 2، بی‎جا: بی‎نا.
خطیب البغدادی، ‎احمدبن‎علی (بی‎تا). تاریخ بغداد او مدینه السلام، ج 1، قاهره: دارالفکر.
دوری، عبدالعزیز (1375). «بغداد»، دانشنامۀ جهان اسلام، ج 3، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاد دایرۀالمعارف اسلامی.
دوری، عبدالعزیز (1969). مقدمه فی التاریخ الاقتصادی العربی، بیروت: دارالطلیعه للطباعه و النشر.
دوؤما، ا (1375). «جغرافیای بغداد»، بغداد ـ چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی، ترجمۀ ایرج پروشانی، تهران: بنیاد دایرۀالمعارف اسلامی.
ذهبی، شمس‎الدین محمدبن‎احمد (1998). تاریخ الاسلام او وفیات المشاهیر و الاعلام، به کوشش عمر عبدالسلام تدمری، ج 24، 25، 26، 31، 40، بیروت: دارالکتاب العربی.
سوردل، دومینیک (1375). «بغداد پایتخت عباسیان»، بغداد ـ چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی، ترجمۀ ایرج پروشانی، تهران: بنیاد دایرۀ‎المعارف اسلامی.
فقیهی، علی‎اصغر (1366). آلبویه و اوضاع زمان ایشان، با کرداری از زندگی مردم آن عصر، بی‎جا: دیبا.
صولی، محمدبن‎یحیی (1935). الاوراق ـ اخبارالراضی بالله و المتقیللهـ، به اهتمام هیومرث دن، ج 1، مصر: مطبعه الصاوی.
طهماسبی، ساسان (1382). «کرخ در دورۀ آل‎بویه»، تاریخ اسلام، ش 13.
طبری، محمدبن‎جریر (1966). تاریخ الطبری (تاریخ الامم و الملوک)، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، ج 7، 9، 10، بیروت: روائع التراث العربی.
لائوست، هانری (1354). سیاست و غزالی، ترجمۀ مهدی مظفر، بی‎جا: بنیاد فرهنگ ایران.
لائوست، هانری (1355). «ابن‎جوزی»، دانشنامۀ ایران و اسلام، ج 3، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لائوست، هانری (1355). «ابن‎فراء»، دانشنامۀ ایران و اسلام، ج 5، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کاهن، کلود (1355). «آل‎بویه»، دانشنامۀ ایران و اسلام، ج 1، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کاهن، کلود (1375). «بغداد در روزگار آخرین خلفای عباسی»، بغداد ـ چند مقاله در تاریخ و جغرافیای تاریخی، ترجمۀ ایرج پروشانی، تهران: بنیاد دایرۀ‎المعارف اسلامی.
الکبیسی، عبدالمجید (1979). اسواق بغداد حتی بدایۀ العصر البویهی، بغداد: دارالحریه للطباعه.
کوک، ریچارد (1962). بغداد مدینۀ السلام، ترجمۀ فواد جمیل و مصطفی جواد، بغداد: جامعه البغداد.
مادلونگ، ویلیام (1355). «ابواسحاق شیرازی»، دانشنامۀ ایران و اسلام ، ج 7، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مقدسی، جورج (1355). «ابن‎عقیل»، دانشنامۀ ایران و اسلام، ج 5، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مقدسی، محمدبن‎احمد (1361). احسن التقاسیم فی معرفۀ الأقالیم، ترجمۀ علی‎نقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
موسوی، سید حسن (1381). زندگی سیاسی، فرهنگی شیعیان بغداد، قم: بوستان کتاب.
یاقوت حموی، یاقوت‎بن‎عبدالله (1990). معجمالبلدان، به اهتمام فرید عبدالعزیز الجندی، ج 3، 4، بیروت: دارالکتب العلمیه.
یعقوبی، احمدبن‎ابی‎یعقوب (1356). البلدان، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، زیر نظر احسان یارشاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
یعقوبی، احمدبن‎ابی‎یعقوب (1371). تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، ج 2، تهران: علمی و فرهنگی.
 Laoust, H. (1973). “Les Agitaions Religieuses a Baghdad Aux IV et V Siecles De L, Hegira”, in Islamic Society 950-1150, p 169-185
H. Laoust (1986). “Hanabella”, EI, Vol. III, ed E. g. Brill, Leid