تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

چکیده رام، نام منطقه‌ای جغرافیایی و نیز نام یکی از ایلات بزرگ در کهگیلویه است که به سبب برخورداری از شرایط مناسب طبیعی و جغرافیایی، توان‌مندی‌های ویژه‌ای در اقتصاد فارس، خوزستان، و دیگر سرزمین‌های اطراف داشته است. وجود زمین‌های حاصل‌خیز و مراتع و چراگاه‌ها، قرارگرفتن در مسیر جاده‌های مواصلاتی سواحل خلیج فارس به مرکز کشور، و حضور ایلات و عشایر سبب شده است ساکنان این منطقه در سه شیوۀ اقتصادی کشاورزی، دام‌داری، و تجارت نقشی مطلوب داشته باشند. از نظر جغرافیایی، قرارگرفتن دو بخش گرمسیر و سردسیر با دو اقلیم کاملاً متفاوت، در فاصله‌ای نزدیک در این منطقه، موجب شده است تنوع تولید محصولات بر توان اقتصادی آن بیفزاید. شواهد تاریخی نیز نشان می‌دهد ارجان، به‌مثابة شهر و مرکز تاریخی کوره قباد خورة (ارّجان) فارس، سهمی از اقتصاد شکوفای خود را مدیون چرام بوده است. در این پژوهش کوشش می‌شود با استفاده از تحقیقات میدانی و واکاوی متون جغرافیایی و تاریخی، جغرافیای اقتصادی و شیوه‌های معیشت و دلایل شکوفایی اقتصادی چرام از منظر جغرافیایی بررسی شود.

چکیده یکی از مهم‌ترین منابع تاریخی دورۀ اسلامی که آگاهی‌های ارزنده‌ای دربارۀ تاریخ ایران باستان، به‌ویژه دورۀ ساسانیان، و البته تاریخ اسلام تا مرگ خلیفه المُعتَصم بالله (218 - 227 ق) به دست می‌دهد، اخبار الطِّوال ابوحنیفه احمد بن داود بن ونند دینوری است. پاره‌ای پژوهندگان هم‌داستان‌اند که دینوری با گرایش و چشم‌انداز ایرانی و ملی‌گرایانه اخبار الطِّوال را به نگارش درآورده است، چنان‌که می‌کوشد رخدادهای تاریخ پیش از اسلام، تاریخ پیغامبران از آدم به بعد، تاریخ پادشاهان ایرانی، تاریخ یمن و تاریخ عربستان، را از چشم‌انداز تاریخ شاهنشاهی ایران گزارش دهد و حتی در گزارش تاریخ دورۀ اسلامی، علاقۀ‌ خود را به رخدادهای دنیای ایرانی کاملاً نشان می‌دهد. با وجود این، تاکنون پژوهش جداگانه‌ای دربارۀ این شیوۀ نگاه دینوری، که می‌توان آن را «ایران‌گرایی» ابوحنیفۀ دینوری نامید، انجام نگرفته است. در این جُستار کوشش خواهد شد نشانه‌ها و بازتاب‌های ایران‌گرایی دینوری در اخبار الطِّوال بررسی شود.

چکیده تبریز یکی از کانون‌‌های مهم انقلاب مشروطیت بود. با پیروزی مشروطیت و تشکیل انجمن ایالتی، نقش گروه‌های مختلف محلات تبریز از قشر کارگر تهی‌دست شهر گرفته تا مجاهدان، واعظان، روشنفکران، و تجار بسیار مؤثر و چشم‌گیر شد. به خواست انجمن ایالتی، در محلات تبریز انجمن‌های فرعی شکل گرفتند. از آن پس اعضای انجمن‌های ‌‌محلات که نمایندۀ انجمن مرکزی در محلۀ خود به‌شمار می‌آمدند، به فعالیت‌های ‌‌سیاسی و فرهنگی پرداختند. از سوی دیگر، اهالی هر محله نیز، از قشر‌های ‌‌مختلف، فعالیت‌های ‌‌فرهنگی و نظامی را آغاز کردند. تشکیل دسته‌های ‌‌مجاهدان و برگزیدن زبده‌ترین افراد نظامی به فرماندهی آنان و دفاع از مشروطیت در لحظات بحرانی از مهم‌ترین فعالیت‌های ‌‌نظامی آن‌ها بود. در این هنگام معارف‌دوستان، خیرین، و اعضای انجمن‌های مشروطه‌خواه ‌‌محلات به تأسیس مدارس و انتشار روزنامه پرداختند. با تشدید اختلاف‌ها، مخالفان مشروطه نیز در محلات دوه‌چی، سرخاب، و ششکلان برای مقابله با فعالیت‌های ‌‌مشروطه‌خواهان روزنامه منتشر کردند و انجمن تشکیل دادند. در این مقاله، با روش تحلیلی و توصیفی فعالیت دو گروه در محلات مشروطه‌خواه شامل اعضای انجمن‌های فرعی و اهالی غیر عضو انجمن هر محله در زمینه‌های ‌‌سیاسی و فرهنگی و نظامی بررسی می‌شود تا نقش این دو گروه در هر محله در دفاع از مشروطیت مشخص شود. در کنار آن، به فعالیت‌های ‌‌سیاسی، نظامی، و فرهنگی مخالفان مشروطیت در محلات تبریز برای مقابله با مشروطه‌خواهان و تلاش برای متوقف‌ساختن نهضت مشروطیت اشاره خواهد شد تا نقش ارزندۀ اهالی محلات مشروطه‌خواه در جلوگیری از سقوط نهضت مشروطیت نشان داده شود.

چکیده پیدایش فنّاوری جدید چاپ دسترسی عامۀ ‌‌مردم به اطلاعات و گردش سریع‌‌تر آن را امکان‌پذیر کرد. معیار‌‌سازیِ زبان‌‌های بومی برخاسته از چاپ‌‌ امری پذیرفته شده است که آگاهی هویتیِ جدیدی را میان گروه‌‌های اجتماعی سبب می‌شود. تا پیش از سال 1837 م/ 1253 ق، فارسی زبان رسمیِ حقوقی ـ دیوانی، بازرگانی، و فرهنگی شبه‌قاره بود و نخبگان هندو و مسلمان از آن استفاده می‌کردند و نیز زبان نوشتاریِ مسلمانان هندی برای مقاصد دینی بود. بعضی افول فارسی و خیزش اردو را به سیاست‌‌های زبانی استعماری نسبت می‌‌دهند و برخی دلایل دیگری را مد نظر دارند. ورود چاپ به بنگال و سپس هند (1870 م/ 1287 ق) و درک قدرت آن از سوی علمای مسلمان به استفادۀ ‌‌گسترده از چاپ و تأسیس چاپ‌‌خانه‌‌ها به‌‌ویژه در نیمۀ ‌‌شمالی هند انجامید و توجه به مخاطبان بیش‌تر، آن‌‌ها را به ‌‌سمت «زبانِ مردم» (در این مقاله اردو) سوق داد. مقاله سعی در نشان‌دادن این چرخش زبانی (از فارسی به اردو) در بافتار جامعۀ ‌‌چندزبانیِ هندِ قرن ‌‌نوزدهم دارد که درنهایت، همچون عامل دیگری، به تضعیف جایگاهِ زبان فارسی در برابر گسترش زبان اردو، که رفته‌رفته خود را به‌مثابۀ هویت دینی ـ زبانی ِجدید مسلمانانِ شبه‌قاره‌‌ تقویت می‌‌کرد، انجامید.

چکیده حیات، تکامل، و زوال شهرها در ادوار مختلف نتیجۀ تأثیر عوامل گوناگون در طول زمان است که علاوه بر تغییر در تراکم و ماهیت گروه‌‌های ساکن در شهر، کالبد و نوع فعالیت‌‌های جاری در آن را نیز متحول می‌کند. شهر مسجدسلیمان، اولین شهر نفتی خاورمیانه و نخستین شرکت‌‌شهر معدنی ایران، در طول حیات خود از دوران باستان تاکنون تحت تأثیر عوامل مختلف، فراز و نشیب‌‌هایی را پشت سر گذاشته که فضای اقتصادی و اجتماعی و همچنین کالبد آن را دست‌خوش تغییرات بسیاری کرده است و امروز درگیر مشکلات پیچیدۀ کالبدی، اقتصادی، فرهنگی ـ اجتماعی، و زیست‌‌محیطی است. در این پژوهش که با روش توصیفی ـ تحلیلی و بر مبنای تحلیل جغرافیای تاریخی شهر انجام شده‌‌، علاوه ‌بر بررسی عوامل پیدایش و تغییرات شهر در دوره‌‌های مختلف، مسجدسلیمان در حکم سکونت‌گاهی تأثیرپذیر از عوامل برون‌‌زا بررسی شده است که نتایج آن نشان می‌‌دهد تقابل فرایندهایی نظیر انقطاع برنامه‌‌ریزی شهری و تکیه بر اهداف تک‌‌بعدی اقتصادی با هویت شکل‌‌یافته و تعلق خاطر ساکنان شهر موجب پیچیدگی و تشدید مشکلات شهری در این سکونت‌گاه شده ‌‌است.

چکیده مَنجنیق، به‌منزلة سنگین‌ترین سلاح جنگی، در قرون میانة اسلامی از اهمیت بسیاری برخوردار بود. از این سلاح برای کوبیدن دیوارهای دفاعی و نفوذ به داخل شهرها استفاده می‌شد. در نخستین فتوحات اسلامی، منجنیق شکل ساده‌ای داشت؛ اما با گذشت زمان و به ‌موازات تکامل و افزایش استحکام حصارهای دفاعی شهرها، منجنیق‌ها نیز روزبه‌روز تغییر کردند و تکامل یافتند؛ تا آن‌جا که در دورة اموی منجنیق‌های نفت‌انداز و آتشین ساخته شدند و در دورة عباسی، منجنیقیون به صنفی مشخص و با وظایف معلوم در سپاه بدل شدند. در نوشتار حاضر، به تاریخچة این سلاح سنگینِ پرتابی و نیز تحولات آن تا پایان دورة عباسی می‌پردازیم.

چکیده پژوهش‌نامة تاریخ اجتماعی و اقتصادی دوفصل‌نامة علمی ـ ترویجی سال اول، شمارة دوم، پاییز و زمستان 1391 صاحب‌امتیاز: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی مدیرمسئول و سردبیر: شهرام یوسفی‌فر مدیر تولید: رضا حسینی مدیر اجرایی: اعظم ریاحی   هیئت تحریریه احمدرضا هزاوه بادکوبه دانشیار تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران صفورا برومند استادیار تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ناصر تکمیل‌همایون استاد علوم اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سید احمدرضا خضری دانشیار تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران سیدرحیم ربانی‌زاده استادیار تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ابوالحسن فیاض انوش استادیار تاریخ، دانشگاه اصفهان محمد علی کاظم‌بیگی دانشیار تاریخ فرهنگ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران بیوک محمدی دانشیار علوم اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی مریم معزی استادیار تاریخ، دانشگاه فردوسی مشهد ویراستاران: زهره فتحی و میترا بابک نسخه‌ویرا: معصومه پوراسدیان نسخه‌پرداز: شایا شهوق صفحه‌آرا: الهام صابری امیری طراح جلد: مجید اکبری‌ کلی چاپ‌خانه: پردیس دانش، تیراژ: 500 نسخه، بها: 12000تومان نشانی: تهران، بزرگراه کردستان، خیابان ایرانشناسی، صندوق پستی 6419 - 14155 تلفکس:88612870 ، پست ‌الکترونیک: eco.socialhistory@ihcs.ac.ir پایگاه اینترنتی: http://economichistory.ihcs.ac.ir  این نشریه حاصل فعالیت علمی مشترک پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و انجمن ایرانی تاریخ است و به ‌استناد نامة شمارة 77660/3 مورخ 10/4/1391کمیسیون بررسی نشریات علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، از شمارة اول بهار و تابستان 1391، رتبة علمی ‌ـ ترویجی دریافت کرده است.این نشریه در مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری به نشانیwww.ricest.ac.ir  و در پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی به نشانی www.sid.ir نمایه می‌شود.