تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار جامعه‌شناسی، گروه مطالعات اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

2 دکترای تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

10.30465/sehs.2024.48028.1964

چکیده

برنامه‌ریزی توسعه در ایران، از پیش از انقلاب اسلامی آغاز و با انقلاب اسلامی با هدف تحقق جامعة آرمانی اسلامی و تبدیل ایران به الگوی جهان اسلام ادامه پیدا کرد. اما علیرغم اجرای 6 برنامة توسعه پس از انقلاب اسلامی، همچنان چالش‌های اساسی در مسیر توسعة ایران وجود داد و برنامه‌های توسعه نتوانسته است این چالش‌ها را سامان دهد. پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخ به‌چگونگی ساخت‌یابی برنامه‌های توسعة اجرا‌شده در ایران پس از انقلاب اسلامی و کارکرد آن در روند توسعة ایران است. در تبیین این مفهوم، رویکرد تحلیل برنامه‌های توسعه، جامعه‌شناسی تاریخی است. ازاین‌رو ساخت‌یابی نظری و همچنین رویکرد کنشگران در قالب‌بندی این مفهوم در سیر تاریخی بررسی شده است. به این معنا علاوه بر نقش کنشگران و ایده‌های نظری در شکل‌یابی این برنامه‌ها، به رخدادهای تاریخی که در مسیر برنامه‌ها روی داده است، نیز توجه شده است. بر اساس مطالعة صورت گرفته، می‌توان اشاره داشت که برنامه‌های توسعه پس از انقلاب، علاوه بر عدم استفاده از تجربة توسعه در عصر پهلوی و شکل‌یابی ذیل یک جهان‌بینی متفاوت، در سطح نظری و کنشگران نتوانست به اجماع دست پیدا کند و در بستر تاریخی نیز با رویدادهایی مانند تحریم و کمبود منابع ارزی، امکان شکل‌دهی گفتمان توسعه را نیافت.

کلیدواژه‌ها

  • منابع

    • اسمیت، دنیس (۱۳۸۶)، برآمدن جامعه‌شناسی تاریخی، ترجمه هاشم آقاجری، تهران: مروارید.
    • افتخاری، علی‌اصغر (1380)، نگاهی جامعه‌شناسانه به مقولة اشرافیت در دو دهه پس از پیروزی انقلاب، نشریة پژوهش‌های اجتماعی اسلامی، شمارة 31، صص 44 تا 56.
    • امجد، محمد (۱۳۸۴)، بررسی مقایسه‌ای توسعه اقتصادی در ایران و کره جنوبی ۱۳۴۱ – ۱۳۵۷، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
    • امیراحمدی، هوشنگ (1377)، ابزارهای توسعه صنعتی، تداوم و گسست، ترجمه علیرضا طیب، تهران: موسسه نشر و پژوهش شیرازه.
    • آبرامز، فیلیپ (1397)، جامعه‌شناسی تاریخی، ترجمة منصوره لولاآور؛ غلامرضا جمشیدیها، تهران: دانشگاه تهران.
    • آدمیت، فریدون (1340)، فکر آزادی و مقدمة نهضت مشروطیت، تهران: سخن.
    • مرکز تحقیقات استراتژیک (1385)، آسیب‌شناسی نظری برنامه‌های توسعة اقتصادی، پژوهشنامه اقتصادی، شماره 3، صص 59-88.
    • آق‍اس‍ی‌زاده‌، ف‍ت‍ح‌ال‍ل‍ه‌، غلامی‌نتاج‌امیری، سعید (1399)، هفتادسال برنامه‌ریزی توسعه در ایران؛ آسیب‌ها و چالش‌ها، تهران: سازمان برنامه و بودجه، مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری‏‫.
    • آل‌یاسین، احمد (1393)، تاریخچه برنامه‌ریزی توسعه در ایران: (آسیب‌شناسی توسعه‌نیافتگی)، تهران: نشر سمر.
    • بابایی‌فرد، اسدالله (1389)، توسعه فرهنگی و توسعه اجتماعی در ایران، رفاه اجتماعی، دوره 10، شماره ۳۷، صص 7-56.
    • بشیریه، حسین (1380)، موانع توسعه سیاسی در ایران، تهران: گام نو.
    • بهشتی، محمدباقر (1384)، تحلیل سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌های توسعه در ایران، مجموعه مقالات همایش سیاست‌ها و مدیریت برنامه‌های رشد و توسعه در ایران، تهران: موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی.
    • پارکر، جان (1386)، ساخت‌یابی، ترجمة حسین قاضیان، تهران: نی.
    • جوادی‌یگانه، محمدرضا (1382)، تناقض ایدئولوژیک در دو برنامه اول و دوم توسعه در ایران، رفاه اجتماعی، شماره 8، صص 89-120.
    • خاندوزی، سید احسان (1389)، ارزیابی شیوة برنامه‌نویسی توسعه در ایران (1388- 1368)، نشریه برنامه‌ریزی و بودجه، شماره 110، صص 99 تا 128.
    • خلاصه تحولات اقتصادی کشور در سال 1369 (1369)، تهران: بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران.
    • دلفروز، محمدتقی (1393)؛ دولت و توسعه اقتصادی: اقتصاد سیاسی توسعه در ایران و دولت‌های توسعه‌گرا؛ تهران: نشر آگاه.
    • رضوی، مسعود (1379)، جامعه مدنی، دوم خرداد، و خاتمی: گفت و گوهایی با اندیشمندان معاصر ایران، تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
    • رف‍ی‍ع‌پ‍ور، ف‍رام‍رز (1377)، ت‍وس‍ع‍ه‌ و ت‍ض‍اد: ک‍وش‍ش‍ی‌ در ج‍ه‍ت‌ ت‍ح‍ل‍ی‍ل‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌ و م‍س‍ائ‍ل‌ اج‍ت‍م‍اع‍ی‌ ای‍ران‌، ت‍ه‍ران‌: ش‍رک‍ت‌ س‍ه‍ام‍ی‌ ان‍ت‍ش‍ار‏‫.
    • زارعی، مجتبی؛ روحانی، علیرضا (1388)، تبارشناسی و بررسی عملکرد سازمان برنامه و بودجه به روایت اسناد نخست‌وزیری (۱۳۴۳-‎۱۳۲۶)، تهران: خانة کتاب؛ مرکز پژوهش و اسناد ریاست جمهوری.
    • زاه‍دی‌، ع‍ل‍ی‌ (1342)، ل‍زوم‌ پ‍روگ‍رام‌ ص‍ن‍ع‍ت‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: بی‌نا.
    • زیاری، کرامت‌‌الله (1381)، برنامه و برنامه‌ریزی در ایران، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارة 4، صص 599-618.
    • ژوبر، پیر آمده امیلین پروب (1347)، مسافرت به ارمنستان وایران، ترجمة محمود مصاحب، تهران: چهر، فرانکلین.
    • سریع‌القلم، محمود (1376)، عقل و توسعه‌یافتگی (مبانی ثابت پارادایم توسعه)، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
    • سوداگر، محمدرضا (1369)، رشد روابط سرمایه داری در ایران (مرحله گسترش) ۵۷-‎۱۳۴۲، تهران: شعله اندیشه.
    • صابر، هدی (1397)، تک‌دانه‌ها در حسرت نخ، مجموعه مقالات پنجاه سال برنامه‌ریزی در ایران، گردآورنده هدی صابر، تهران: پارسه.
    • عالی‌زاد، اسماعیل (1394)، بازتاب توسعه اجتماعی در برنامه‌های توسعه جمهوری اسلامی ایران (برنامه‌های اول تا پنجم)، فصلنامه علوم اجتماعی، شماره 70، صص 124-159.
    • عظیمی، حسین (1383)؛ مدارهای توسعه‌نیافتگی در اقتصاد ایران؛ تهران: نشر نی.
    • عظیمی، حسین (۱۳۹۱)، اقتصاد ایران: توسعه، برنامه‌ریزی، سیاست و فرهنگ (مجموعه مقالات و سخنرانی‌ها)، به کوشش: خسرو نورمحمدی، تهران: نی.
    • غ‍ن‍ی‌ن‍ژاد اه‍ری‌، م‍وس‍ی‌ (1377)، ج‍ام‍ع‍ه‌ م‍دن‍ی‌: آزادی‌، اق‍ت‍ص‍اد و س‍ی‍اس‍ت‌، ت‍ه‍ران‌: طرح‌ ن‍و.
    • غنی‌نژاد اهری، موسی (1396)، اقتصاد و دولت در ایران: پژوهشی دربارة ریشه‌ها و علل تداوم اقتصاد دولتی در ایران، تهران: دنیای اقتصاد.
    • فتاحی، علی (1385)، تجربة سرمایه‌داری دولتی در ایران، تهران: مرز فکر.
    • ف‍ی‍وض‍ات‌، اب‍راه‍ی‍م (1374)‌،‌ ت‍وس‍ع‍ة ص‍ن‍ع‍ت‍ی‌ و م‍وان‍ع‌ آن‌ در ای‍ران، ت‍ه‍ران‌: چ‍اپ‍خ‍ش‌.
    • قانون برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران، 1368-1372 (1376)، تهران: سازمان برنامه و بودجه.
    • قانون برنامه پنجساله ششم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و قانون احکام دائمی برنامه‌های توسعه کشور (1396)،‌ تهران: سازمان برنامه و بودجه.
    • قانون برنامه سوم توسعه اقتصادی٬ اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران 1379-1383 (1382)،‏ تهران: سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور.
    • قنبری، علی (۱۳۹۱)، توسعه اقتصادی و جایگاه ایران، تهران: چالش.
    • قنبری، علی، صادقی، حسین (1386)، تحولات اقتصادی ایران، تهران: سمت.
    • قوام، سید عبدالعلی (1393)، چالش‌های توسعه سیاسی، تهران: نشر قومس.
    • کاتوزیان، محمدعلی (1391)، اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسلة پهلوی، ترجمة محمدرضا نفیسی، کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
    • کسرایی، محمدسالار، اصغری، بهزاد (1402)، ساخت‌یابی برنامة توسعه در ایران عصر پهلوی، دوفصل‌نامة تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران، سال 12، شمارة 2، صص 1-29.
    • گیدنز، آنتونی (1395)، قواعد جدید روش جامعه‌شناختی، ترجمة اکبر احمدی، تهران: جامعه‌شناسان.
    • مجموعه برنامه پنج‌ساله پنجم توسعه جمهوری اسلامی ایران (1390)، تهران: موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه‌ریزی.
    • مجموعه ق‍ان‍ون ب‍رن‍ام‍ه‌ چ‍ه‍ارم‌ ت‍وس‍ع‍ه‌ اق‍ت‍ص‍ادی‌، اج‍ت‍م‍اع‍ی‌ و ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ جمهوری اسلامی ای‍ران‌ (1383)، ت‍ه‍ران‌: معاونت پژوهشی ریاست جمهوری.
    • محمودخانی، زهرا، کشیشیان سیرکی، گارینه (1395)، بررسی مقایسه‌ای گفتمان‌های سیاست خارجی دولت دهم و یازدهم و تأثیر آن بر امنیت منطقة خاورمیانه، نشریة سیاست خارجی، سال 30، شماره 2 (پیاپی 118)، صص 7-35.
    • مدنی قهفرخی، سعید (1396)، وضعیت توسعه انسانی در ایران: آسیب‌پذیری و تاب آوری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
    • مرکز پژوهش‌ها (1389)، ارزیابی کلی برنامه‌های توسعه بعد از انقلاب، شماره 10299، تهران: مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی.
    • مسعودنیا، حسین، ابراهیمی، علی، مرادی، اسدالله (1393)، تحریم اقتصادی؛ فرصت‌ها و راهبردهای جمهوری اسلامی ایران در تامین منافع ملی، نشریه راهبرد اقتصادی، ،سال سوم، شماره 11، صص 43-78.
    • مصلی‌نژاد، عباس (1384)، آسیب‌شناسی توسعه اقتصادی در ایران؛ تهران: نشر قومس.
    • م‍وم‍ن‍ی‌، ف‍رش‍اد (1374)، ک‍ال‍ب‍دش‍ن‍اس‍ی‌ ی‍ک‌ ب‍رن‍ام‍ه‌ ت‍وس‍ع‍ه‌، ت‍ه‍ران‌: دان‍ش‍گ‍اه‌ ت‍رب‍ی‍ت‌ م‍درس‌، م‍وس‍س‍ه‌ ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ اق‍ت‍ص‍ادی‌.
    • مومنی، فرشاد (۱۳۹۴)، اقتصاد ایران در دوران تعدیل ساختاری، تهران: نقش و نگار.
    • نقی‌زاده، محمد (۱۳۸۴ )، مبانی تفکرات اقتصادی و توسعه ژاپن تداوم و تغییر، دو جلد، تهران: شرکت سهامی انتشار.
    • نوبخت، محمدباقر، غلامی‌نتاج، سعید، میراحسنی، زهرا (1390)، کارکردهای الگوی توسعه؛ فصلنامه راهبرد، س 20، ش 61، صص 213-231.
    • نیلی ، مسعود (1387)، دولت و رشد اقتصادی در ایران، تهران: نشر نی.
    • واعظ‌زاده، ساجده، نقدی، اسدالله، ایاسه، علی (1394)، مولفه‌های پایداری اجتماعی در برنامه‌های توسعه ایران، مطالعات توسعه اجتماعی ایران، شماره 26، صص 45 -60.
    • واعظی، حسن (1393)؛ کامیابی‌ها و ناکامی‌های توسعه در ایران نقش دولت‌های پنجم تا یازدهم در توسعة سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور؛ تهران: هرمس.
    • سازمان برنامه و بودجه (1374)،‌ هدف‌ها، خط‌مشی‌های اساسی، سیاست‌ها و برنامه‌های اجرائی بخش‌های اقتصادی در برنامة دوم توسعة اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران 1374-1378، تهران: سازمان برنامه و بودجه.
    • OPEC, (2014), Annual Report 2013.