نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه الزهرا، تهران، ایران

چکیده

تبارشناسی تفسیر نوروزنامه‌های عهد صفوی از نوروز گرانیگاه نوشتار حاضر است. منظور از تفسیر از نوروز آن که در متون تاریخی و ادبی، دوره های مختلف تا پایان روزگار صفویان، به تناسب گفتمان غالب، نوروز مقارن با روزهایی بزرگ فرض شده که به زعم نگارندگان این متون، بر دیروز و امروز و فردای ساکنان ایران زمین اثر گذاشته یا خواهد گذارد. شواهد این سخن در رساله‌ای از عهد ساسانی، آثارالباقیه بیرونی و روایات مندرج در چند نوروزنامه روزگار صفوی آمده است. علاوه بر متون یاد شده، با توجه به گستره جغرافیایی فرهنگ نوروز، چند نوروزنامه تالیف شده در فرارودان نیز بررسی شد و تفاوت نگاه غالب از منظر جغرافیایی نیز آشکارشد. تفاوت تفسیر از نوروز در نوروزنامه‌های دوره صفویه، با تفسیر از نوروز در نوروزنامه‌های موجود در دیگر حوزه فرهنگی نوروز یعنی فرارودان، وجود گونه‌ای ایرانی از نوروزنامه را گواهی می‌دهد.

در چارچوب گفتار بالا، با روش توصیفی - تحلیلی و با رویکردی مقایسه‌ای، تبارشناسی، سه تفسیر متفاوت از نوروز، از حیث تصور تقارن با روزهای بزرگ تاریخی مقایسه شده‌است.

کلیدواژه‌ها

ابن‌اثیر، علی ‌بن محمد (1371)، تاریخ کامل، ترجمۀ ابوالقاسم حالت، تهران: علمی.
ابن‌بلخی (1374)، فارسنامۀ ابن بلخی: براساس متن مصحح لسترنج و نیکلسن، توضیح و تحشیۀ منصور رستگار فسایی، شیراز: بنیاد فارس‌شناسی.
ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد (1352)، التفهیم لاوایل صناعة‌التنجیم، به‌تصحیح جلال‌الدین همایی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ابوریحان بیرونی، محمد بن احمد (1381)، آثارالباقیه عن قرون‌الخالیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
اسکندر منشی (1314 ق)، تاریخ عالمآرای عباسی، ج 2، تهران: دارالطباعة آقاسیدمرتضی.
امینی، ابراهیم‌ بن میرجلال‌الدین (1383)، فتوحات شاهی، به‌تصحیح محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اورعی قدیری، مریم و عبدالرحیم قنوات (1400)، «بررسی نوروزنامه‌ها در عصر اسلامی»، دوفصل‌نامة علمی تاریخ‌نگری و تاریخ‌نگاری، دورة جدید، ش 27، پیاپی 112.
بدخشانی، محمدشریف بخاری ‌بن داملا دولت محمد (364)، احکام نوروزنامه، آکادمی شرق‌شناسی جمهوری تاجیکستان.
برودل، فرنان (1397)، چهرههای تمدن، ترجمۀ کاظم فیروزمند، تهران: نسل آفتاب.
بشیری، محمود (1385)، «راز ماندگاری عید نوروز در دورۀ ایران اسلامی»، علوم ادبی، س 1، ش 1.
بهار، محمدتقی (1379)، ترجمه چند متن پهلوی، به‌کوشش محمد گلبن، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
تتوی، احمد بن نصرالله (بی‌تا)، تاریخ الفی، بی‌جا: بی‌نا.
ترمذی، عبدالحکیم (بی‌تا)، نوروزنامه، تهران: کتاب‌خانۀ‌ مرکزی دانشگاه تهران، شمارۀ بازیابی: 3687/3.
تفضلی، احمد (1383)، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به‌کوشش ژاله آموزگار، تهران: سخن.
ثعالبی، عبدالملک‌ بن محمد (1385)، شاهنامۀ ثعالبی در شرح احوال سلاطین ایران، تهران: اساطیر.
الجاحظ‌ البصری، ابی‌عثمان عمرو بن بحر (1324 ق)، المحاسن و الاضداد، قاهره: مطبعة‌الصحافه.
جاماسب‌جی (1393)، متون پهلوی، گردآوری جاماسب‌جی دستور منوچهر جی‌جاماسب آسانا، گزارش سعید عریان، تهران: کتاب‌خانۀ ملی ایران.
جعفریان، رسول (1376)، «نوروز در فرهنگ شیعه»، نامۀ مفید، س 4، ش 9.
حسینی طهرانی، سیدمحمدمحسن (1394)، نوروز در جاهلیت و اسلام، تهران: مکتب وحی.
خاتون‌آبادی، محمدباقر بن اسماعیل اصفهانی حسینی (12599)، تهران: کتاب‌خانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
خالصی‌زاده، محمدمهدی (1957)، النیروز، بغداد: مطبعةالمعارف.
خراسانی، محمدجواد (1360)، تاریخچۀ نوروز، قم: شهید.
خیام، عمر بن ابراهیم (1385)، نوروزنامه، به‌تصحیح و تحشیۀ‌ مجتبی مینوی، تهران: اساطیر.
دینوری، احمد بن داود (1371)، أخبارالطوال‌، ترجمۀ محمود مهدوی دامغانی، تهران: نی.
رازی، محمدتقی‌ بن محمدرضا (3511)، تهران: کتاب‌خانۀ مرکزی دانشگاه تهران.
رضازادۀ ملک، رحیم (1383)، «دیباچۀ شاهنامۀ ابومنصوری»، نامۀ انجمن، ش 13.
زرشناس، زهره و محسن جعفری (1391)، «نوروزیه و نوروزیه‌نویسی در عصر صفوی»، دوفصل‌نامۀ جستارهای تاریخی، س 3، ش 2، پیاپی 6.
زرین‌کوب، روزبه (1386)، «گزارشی کهن از مراسم نوروز در عصر ساسانیان»، مجلۀ بخارا، ش 60.
زمانی محجوب، حبیب (1395)، «بازخوانی سند نوروز در روایات اسلامی؛ مطالعۀ موردی: روایت مُعَلّی‌ بن خُنَیس»، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، دورۀ 7، ش 25.
سلیم، عبدالامیر (1349)، «نوروز در کتاب‌های مذهبی شیعه و بررسی ریشه‌های آن»، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، ش 95-96.
طبری، محمد بن جریر، تاریخالأمم و الملوک، ج ۹، بیروت: بی‌نا.
فردوسی، ابوالقاسم (1366)، شاهنامه، به‎کوشش جلال خالقی مطلق، ج 1، نیویورک: Bibliotheca Persica.
قزوینی، زکریا بن محمد (1390)، عجایب‌المخلوقات و غرایب‌الموجودات، به‌کوشش یوسف‌بیگ باباپور، مسعود غلامیه، قم: مجمع ذخایر اسلامی.
قزوینی، محمد بن حسن (بی‌تا)، رسالۀ‌ نوروزیه، تهران: کتاب‌خانۀ ملی ایران، شمارۀ بازیابی: 11418.
قزوینی، یحیی ‌بن عبداللطیف (1386)، لب‌التواریخ، به‌تصحیح میرهاشم محدث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
کریستنسن، آرتور امانوئل (1368)، ایران در زمان ساسانیان، ترجمۀ رشید یاسمی، تهران: دنیاى کتاب.
گردیزی، عبدالحی‌ بن ضحاک ‌بن محمود (1363)، زین‌الاخبار، به‌تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
مجلسی، محمدباقر بن محمدتقی (بی‌تا)، اختیارات، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
المختاری، رضا (1395)، «حدیث النوروز فی کلام العلامة ابن فهد الحلی»، کتاب شیعه، ش 13 و 14.
مدرسی، سیدجواد (1366)، «نوروز در تاریخ و اسلام»، نشریۀ نور، ش 20.
مردوخی، دل‌آرا (1398)، «نوروز یا آغاز سال مالی در ایران دورۀ میانه»، جامعه‌شناسی تاریخی، دورۀ 11، ش 1.
مسعودی، علی ‌بن حسین (1382)، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
مقدسی، مطهر بن طاهر (1374)، آفرینش و تاریخ، ترجمۀ محمدرضا شفیعی کدکنی، ج 2، تهران: آگه.
ملاحسن، علی‌اکبر (بی‌تا)، نوروزنامه، کتاب‌خانۀ ملی ایران، شمارۀ بازیابی: 14870-5.
مهریزی، مهدی (1379)، «نوروز در روایات اسلامى»، فصل‌نامۀ علوم حدیث، ش 15.
میرخواند، محمد بن خاوندشاه (1270 ق)، روضةالصفا، بی‌جا: بی‌نا.
میری، وجیهه و مصطفی پیرمرادیان (1398)، «تحلیل تاریخی مقارن‌سازی جشن نوروز و غدیر در عصر صفوی»، دورۀ 13، ش 30.
نظام‌الملک، حسن‌ بن علی (1372)، سیاست‌نامه، به‌کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر.
واله اصفهانی، محمدیوسف (1372)، خلد برین، به‌کوشش سیدمیرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
Boyce, Mary (2016), “NOWRUZ I. in the Pre-Islamic Period”, Encyclopædia Iranica, online edition: <http://www.iranicaonline.org/articles/nowruz-i>.