نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه سیستان و بلوچستان

2 کارشناس ارشد تاریخ ایران دورة اسلامی، دانشگاه تبریز (نویسندة مسئول)

چکیده

منطقة خوارزم واقع در شمالی‌ترین نقطة ماوراء‌النهر، در قرون نخست اسلامی‌، از نقاط تأثیرگذار در تاریخ منطقة مذکور به‌شمار می‌رود. خوارزم محل تجمع کاروان‌های تجاری بوده که از نواحی اُغز، خزر، و به‌ویژه روس می‌آمدند و تجار خوارزمی نیز متقابلاً در نقاط دیگر دنیا به فعالیت‌های بازرگانی می‌پرداختند. تجارت این ناحیه ازطریق آرال با روسیه و از آن طریق با کشورهای اروپایی جریان داشت. ویژگی خاص جغرافیایی و جمعیت تجارت‌پیشة خوارزم ادوار پرشکوه اقتصادی و بازرگانی را برای آن رقم زده است. خوارزم در گذر از دوران باستان به دوران اسلامی نیز این نقش خود را حفظ کرد و بازرگانی و تجارت مناطق ماوراءالنهر و خراسان در کف اختیار تجار خوارزمی بود؛ اعتبار آنان به‌حدی بود که در نقاط گوناگون ماوراءالنهر، خراسان، هندوستان، بلغار، و سواحل ولگا دارای تجارت‌خانه و انبارهای بزرگ کالا بودند. خوارزم به‌لحاظ سیاسی دارای نوعی نظام فرمان‌روایی مستقل‌، که در عصر باستان ریشه داشت، بود و خاندان آل‌ اِفریغ منشأ شکل‌گیری نظام خوارزمشاهی در آن ناحیه بود. با ورود خوارزم به دوران اسلامی، حکام باستانی آن دست‌نشاندة عمال خلیفة اسلامی شدند و نوعی نظام دوقطبی بر ساختار سیاسی خوارزم حاکم شد. خوارزم در دورۀ فرمان‌روایی حکومت‌های مستقل محلی ایرانی در ماوراءالنهر به‌شکلی مؤثر در مناسبات قدرت‌گیری میان این سلسله‌ها نقش داشت. در این مقاله با نگاهی به اوضاع اقتصادی و سیاسی خوارزم به بررسی الگوی توسعة خوارزم در این دو زمینه پرداخته شده است.

کلیدواژه‌ها

منابع
ابن الندیم، محمد بن اسحاق (1381). الفهرست، ترجمۀ محمدرضا تجدد، تهران: اساطیر.
ابن حوقل (1345). صورة الأرض، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن رسته (1380). الأعلاق النفیسه، ترجمه و تعلیق حسین قره‌چانلو، تهران: امیرکبیر.
ابن فضلان، محمد (1345). سفرنامۀ ابن فضلان، ترجمۀ ابوالفضل طباطبائی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
اصطخری، ابواسحاق ابراهیم (1373). مسالک و الممالک، ترجمۀ محمد بن اسعد بن عبدالله تستری، به‌کوشش ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
بارتولد، واسیلی ولادیمیرویج (1352). ترکستان‌نامه، ت‍رک‍س‍ت‍ان‌ در ع‍ه‍د ه‍ج‍وم‌ م‍غ‍ول، ترجمۀ کریم کشاورز، ج 1، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بارتولد، واسیلی ولادیمیرویچ (1351). خاورشناسی در روسیه و اروپا، ترجمۀ حمزه سردادور، تهران: ابن سینا.
باسورث، کلیفورد ادموند (1381). تاریخ غزنویان، ترجمۀ حسن انوشه، ج 1، تهران: امیرکبیر.
بلاذری، احمد بن یحیی (1346). فتوح البلدان، ترجمة آذرتاش آذرنوش، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
بلعمی (1373). تاریخ‌نامة طبری، تصحیح محمد روشن، ج 2، تهران: البرز.
بیات، عزیزالله (1363). از عرب تا دیالمه، تهران: گنجینه.
بیرونی، ابوریحان (1377). آثار الباقیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
بیهقی، ابوالفضل (1375). تاریخ بیهقی، تصحیح علی‌اکبر فیاض، مشهد: دانشگاه فردوسی.
جوزجانی، منهاج سراج (بی‌تا). طبقات ناصری، ج 1، کابل: انجمن تاریخ افغانستان.
حدودالعالم من المشرق الی المغرب (1352 ق). تصحیح جلال‌الدین تهرانی، تهران: مطبعه مجلس.
رودگر، قنبرعلی (1376). از بین‌النهرین تا ماوراءالنهر، پژوهشی در سفرنامة ابن‌بطوطه، رجال، مزارات، مراکز علمی و مذهبی، تهران: بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی.
زیدان، جرجی (1384). تاریخ تمدن اسلام، ترجمۀ علی جواهرکلام، تهران: امیرکبیر.
طبری، محمد بن جریر (1353). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج 9، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
فرای، ریچارد (1375). عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران: سروش.
فرای، ریچارد (1382). تاریخ باستانی ایران، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران: علمی و فرهنگی.
فرای، ریچارد (1379). تاریخ ایران کمبریج، از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان، ترجمۀ حسن انوشه، ج 4، تهران: امیرکبیر.
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک (1347). زین‌الأخبار، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
مجمل التواریخ و القصص (1378). تصحیح ملک‌الشعرای بهار، تهران: بی‌نا.
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1365). التنبیه و الأشراف، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی و فرهنگی.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1385). احسن التقاسیم، ترجمۀ علینقی منزوی، تهران: کومش.
نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر (1351). تاریخ بخارا، ترجمۀ ابونصر محمد بن نصر القباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، تصحیح مدرس رضوی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
یعقوبی، احمد بن واضح (1378). تاریخ یعقوبی، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، ج 2، تهران: علمی و فرهنگی.
یعقوبی، احمد بن واضح (1381). البلدان، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.