تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دکترای تاریخ ایران بعد از اسلام، گروه تاریخ، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

10.30465/sehs.2025.49720.2000

چکیده

از اواخر قرن نوزدهم تا اوایل قرن بیستم میلادی نیروی کار ایرانی در قفقاز تجربه‌های زیسته متفاوت از آنچه که در ایران داشت، پشت سر گذاشت که یکی از مهمترین این تجربه‌ها در زمینه نوع اشتغال، ساعات کار و دستمزد آنان اتفاق افتاد. براین اساس هدف مقاله حاضر واکاوی تجربه زیسته این افراد در زمینه‌های یاد شده است. لذا تلاش شده تا با رویکرد تاریخ از پایین و الهام‌گیری از روش‌شناسی «ادوارد پالمر تامپسون» به این پرسش پاسخ داده شود که نیروی کار ایرانی در قفقاز در سپهرهای حیات اجتماعی؛ یعنی اشتغال، ساعات کار و دستمزد چه تجربه‌ای پشت سر گذاشت و این تجربه چه نسبتی با هستی طبقاتی آنان داشت؟ نتیجه مطالعات که مبتنی بر گردآوری داده‌ها از منابع آرشیوی است، نشان می‌دهد: هستی طبقاتی مهاجران ایرانی با تجربه زیسته آنان در یک رابطه علت و معلولی قرار داشت؛ یعنی نیروی کار ایرانی به علت نوع هستی طبقاتی (عدم برخورداری از سرمایه مادی، ابزار تولید و دانش و مهارت) که داشتند، بیشتر در صنعت نفت، معادن، کشاورزی، اسکله‌ها و غیره به عنوان کارگر بیش از 12 ساعت کار می‌کردند اما به لحاظ دریافتی مالی در پایین‌ترین سطح قرار داشتند. بدین صورت که با توجه به نوع کاری که انجام می‌دادند میانگین بین 12 تا 21 روبل دریافت می‌کردند که مقداری از آن بابت جریمه و رشوه کم می‌شد.

کلیدواژه‌ها

کتاب­نامه
-فارسی
اتابکی، تورج (1396). «مهمانان ناراضی: فرودستان ایران در حاشیه امپراتوری تزاری»، دولت و فرودستان؛ فراز و فرود تجدد آمرانه در ترکیه و ایران، ترجمه: آرش عزیزی، (تهران: ققنوس.
اداره اسناد و تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه (اِستادوخ)، 1329ق، کارتن 12، پوشه 32؛ 1330ق، کارتن، 13، پرونده، 8؛ 1330ق، کارتن 13، پوشه 8، کارتن 13؛ 1316ق، کارتن 35، پوشه، 6؛ 1328ق، کارتن 12، پوشه 85.
اردوبادی، محمدسعید (1400). خاطرات: سال­های یاس و امید، ترجمه فرهاد دشتکی­نیا، تهران: علم.
اسد بیگ (1329). نفت و خون در شرق، ترجمه محمد حسین جهانبانی، بی­جا
اعتمادالسلطنه، محمدحسن (1377). روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات در اواخر دوره ناصری(مربوط به سال­های 1292ق تا 1313ق)، به کوشش ایرج افشار، چاپ چهارم، تهران: امیرکبیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن­ (2536). سفرنامه صنیع­الدوله محمدحسن­خان اعتماد السلطنه از تفلیس به تهران، بکوشش محمد گلبن، تهران: سحر.
انتنر، مروین .ل (1369). روابط بازرگانی ایران و روس1828-1914، ترجمه: احمدی توکلی، تهران: مجموعه انتشارات ادبی و تاریخی موقوفات دکتر محمود افشاریزدی.
اورسل، ارنست (1382). سفرنامه قفقاز و ایران، ترجمه: علی اصغر سعیدی (تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
ایران در یک قرن پیش«سفرنامه دکتر ویلز»(1368). ترجمه: غلامحسین قراگوزلو، تهران: اقبال.
بنجامین، س. ج. و. (1363)، ایران و ایرانیان عصر ناصرالدین شاه، ترجمه: حسین کردبچه، تهران: سازمان انتشارات جاویدان.
بهرامی، عبدالله (1363). خاطرات عبدالله بهرامی از آخر سلطنت ناصرالدّین شاه تا اوُل کودتا، تهران: علمی.
پورت، اندرو. آی (1397). «تاریخ از پائین، تاریخ زندگی روزمره و تاریخ خُرد»، ترجمه سیده فاطمه یاحسینی، دوفصلنامه تاریخ شفاهی، سال 4، شماره 2.
پیشه­وری، جعفر(1359). تاریخچه حزب عدالت: به نقل از روزنامه آژیر، تهران: علم.
تامپسون، ادوارد پالمر (1396). تکوین طبقه کارگر در انگلستان، ترجمه محمد مالجو، تهران: نشر آگاه.
حکیمیان، حسن (1374). «کار مزدی و مهاجرت: کارگران ایرانی در جنوب روسیه(1880-1914)»، ترجمه: افسانه منفرد، تاریخ معاصر ایران، کتاب هفتم.
خاطرات پرنس ارفع (1378). به کوشش علی دهباشی، تهران: سخن، شهاب ثاقب.
دهنوی، نظامعلی (1383). ایرانیان مهاجر در قفقاز: فعالیت­های فرهنگی در سالهای 1931-1900م، تهران: مرکز اسناد و خدمات پژوهشی وزارت امور خارجه.
رحمان، ثابت (1358). نینا: مبارزات انقلابی کارگران و زحمتکشان باکو در سال­های 1901-1904، مترجم سیروس مددی، بی­جا: ارمغان.
رسول زاده، محمدامین(1377). گزارش­هایی از انقلاب مشروطیت ایران، ترجمه: رحیم رئیس­نیا، تهران: نشر و پژوهش شیرازه.
رسول­زاده، محمدامین (1380). جمهوری آذربایجان چگونگی شکل­گیری و وضعیت کنونی آن، ترجمه تقی سلام­زاده، تهران: انتشارات شیرازه.
رضا­زاده ملک، رحیم (1357). هوپ هوپ (زبان برای انقلاب)، بی­جا: انتشارات سحر.
روزنامه ایران نو، سال 1289ق، شماره 167.
روزنامه چمن، 12ربیع الاول 1335، شماره 46 .
روزنامه خاطرات شرف الدوله میرزا ابراهیم خان کلانتری باغمیشه،(1377) به کوشش یحیی ذکاء، تهران: انتشارات فکر روز.
روزنامه ملانصرالدین، 20 اوت 1907، شماره 33.
سازمان اسناد و کتابخانة ملی ایران (ساکما) ردیف شماره، 360010091؛ ردیف شماره 293004225؛ ردیف شماره 1443765.
سرداری­نیا، صمد (1384). قره باغ در گذرگاه تاریخ، تبریز: نیا، ندای شمس
سلیمانوف، مناف (1386). باکو شهر نفت و موسیقی، ترجمه صمد سرداری نیا، تبریز: اختر.
سویتوخوسکی، تادیوس (1380). آذربایجان و روسیه (1905-1920): شکل­گیری هویت ملی در یک جامعه مسلمان، ترجمه: کاظم فیروزمند، تهران: شادگان.
شارپ، جیم(1399). «تاریخ از پایین»، ترجمه: سهیلا فارسانی ترابی، دوفصلنامه کارنامه تاریخ، سال 6، شماره 13.
شاکری، خسرو (1384). پیشینه­های اقتصادی-اجتماعی جنبش مشروطیت و انکشاف سوسیال دموکراسی، تهران: احتران.
کرمانی، ناظم الاسلام (1377). تاریخ بیداری ایرانیان، بخش اول و بخش دوم، چاپ پنجم، به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: نشر پیکان.
کسروی، احمد(1380)، تاریخ مشروطه ایران، با پیشگفتاری از رحیم رضازاده ملک، چاپ چهارم، تهران: صدای معاصر.
گفتگو با محمد مالجو(1396-1397). «تحلیل طبقاتی یا تقلیل طبقاتی: تحلیل ای. پی. تامپسون از تکوین طبقه کارگر»، مردم نامه، پیاپی 6-7.
فراهانی، میرزا حسین (1342). سفرنامه، به کوشش: حافظ فرمانفرمائیان، تهران: انتشارات مرکز تحقیق و مطالعه تمدن و فرهنگ ایران و خاورمیانه دانشکده ادبیات دانشگاه تهران.
فربرن، مایلز (1394). تاریخ اجتماعی، مسائل، راهبردها و روش­ها،‌ ترجمه: ابراهیم موسی­پور بشلی، محمدابراهیم باسط، تهران: سمت.
مراغه­ای، علی­محمد (1381). از زندان رضاخان تا صدر فرقه دموکرات آذربایجان: بررسی زندی و آراء سیدجعفر جواد­زاده «پیشه­وری» با نگاهی دوباره به ظهور و سقوط فرقه دموکرات آذربایجان، تهران: اوحدی.
-روسی
Белова, Н.К(1956). »Об отходничестве из северо-западного Ирана в конце XIX – начале XX века«, Вопросы истории, № 10, Москва.
КирЬянов Ю. И (1979).ЖиЗненнЫи УровенЬ Рабочих России (конец XIX – начало XX в), Москва: Издательство Наука.
Клейнборт, Лев Максимович (1925). История безработицы в России. 1857-1919 гг. М: Изд-во ВЦСПС.
Крузе. Э.Э (1980) Условия труда и быта рабочего класса России в 1900-1914 годах. (Ленинград: Издательство «Наука».
Лempoбuчъ. л (1911). дакикскаго нефмепромышленнаго района, тифлисъ.
Окиншевич. А.И К (1912). Вопросу об увечности и ранимости рабочих на бакинских нефтяных промыслах, Баку: Труд.
Стопани А.М. (1910) Заработная плата и рабочий день бакинских нефтепромышленных рабочих в связи с условиями работ на промыслах. Баку, Труд, С.Г. Берладира,
-ترکی
Əkinçi، Doqquzuncu nömrə, Fi 18 noyabr sənə 1875/Fi 1 ziq’ədə, sənə 1292.
İlkin. A.Q (2006). Bakı və bakılılar (Üçüncü nəŞri). Bakı, «NURLAR» NəŞriyyat-Poliqrafiya Mərkəzi.