نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسنده
دکترای علوم سیاسی گرایش مسائل ایران از دانشگاه تربیت مدرس و استادیار موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی
چکیده
نخستین تکاپوی جدی برای صنعتی سازی ایران و دستیابی به تولیدات کارخانهای، از دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار ( (1275-1227 ه. ش) شروع شد، اما اقدامات انجام شده در این دوره، از قبیل اکتشاف و استخراج معادن، تاسیس واحدهای صنعتی نظامی و مدنی و نیز سرمایه گذاری های دولتی، خصوصی و خارجی، منجر به صنعتی شدن و یا افزایش سهم صنعت در اقتصاد کشور نگردید و ایران در نیمه دوم قرن نوزدهم، یعنی سرآغاز صنعتی شدن کشورها، صنعتی نشد. این مقاله، با روش کتابخانه ای و با رویکرد نهادی و بویژه استفاده از الگوی تحلیلی اقتصاد ملی فردریک لیست، شکست توسعه صنعتی در این دوره را از منظر نوع مناسبات حکومت و نیروهای تولیدی و بطور خاص زمینداران، تجار و صنعتگران، توضیح داده است. به این ترتیب که درک ناقص حکومت قاجار از ماهیت تحولات صنعتی جهان و عدم همراهی جامعه و نیروهای تولیدی در مسیرصنعتی سازی ایران، مانع از تقویت بنیه تولیدملی برای حمایت از رشد، رقابت و استمرار صنایع نوپای داخلی شد. چگونگی حمایت موثر از صنایع داخلی به منظور تقویت تولید ملی، هنوز هم از مسائل اساسی اقتصاد ایران به حساب می آید.
کلیدواژهها
منابع فارسی:
- آبراهامیان، یرواند (1392) ایران بین دو انقلاب، از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمه محسن مدیر شانه چی، نشرمرکز
- آدمیت، فریدون (1385). امیرکبیر و ایران. تهران : انتشارات خوارزمی
- آدمیت، فریدون (1351). اندیشه ترقی و حکومت قانون (عصر سپهسالار). تهران : انتشارات خوارزمی
- آدمیت، فریدون و هما ناطق (1356). افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر شده دوران قاجاریه. تهران : انتشارات آگاه
- ابراهیمبای سلامی، غلامحیدر(1386). مناسبات دولت و جامعه از دیدگاه جامعه شناسی، نامه علوم اجتماعی، شماره 30
- اشرف، احمد ( 1359). موانع تاریخی رشد سرمایهداری در ایران دوره قاجاریه. تهران : انتشارات زمینه
- اشرف و بنوعزیزی (1387). طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب. تهران : انتشارات نیلوفر
- اکبری، علی اکبر (1357). علل ضعف تاریخی بورژوازی در ایران، تهران، مرکز نشر سپهر
- اکبری، علی محمد( 1393). چالش های عصر مدرن در ایران عهد قاجار، تهران، انتشارات ایران
- اقبال آشتیانی، عباس (1385). میرزا تقی خان، به اهتمام ایرج افشار. تهران : انتشارات توس
- الگار، حامد (1369). دین ودولت در ایران: نقش علما در دوره قاجار. ترجمه ابوالقاسم سری. تهران : انتشارات توس
- امانت، عباس (1383). قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران. ترجمه حسن کامشاد. تهران: نشر کارنامه
- امیر احمدی، هوشنگ(1396). اقتصاد سیاسی ایران در دوره قاجار، تهران: نشر گستره
- اوانز، پیتر (1380). توسعه یا چپاول: نقش دولت در تحول صنعتی. ترجمه عباس زند باف و عباس مخبر ، تهران: انتشارات طرح نو
- اعتمادالسلطنه، محمدحسن( 1379). روزنامه خاطرات: سالهای 1297تا1313، به کوشش ایرج افشار،چاپ دوم، تهران: انتشارات امیر کبیر
- باری یر، جولیان (1363). اقتصاد ایران. مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری وحسابرسی مؤسسه حسابرسی سازمان صنایع ملی. تهران: انتشارات سازمان برنامه
- بهرام یگانگی، اسفندیار( 1400). تححولات مالی و پولی ایران از 1875 تا 1932، ترجمه احمدمیدری، تهران: انتشارات دنیای اقتصاد
- بهداد، الف (1364 ). طلوع رستاخیز : دوران اصلاحات امیر کبیر. تهران: انتشارات پیوند
- پولاک، ادوارد یاکوب (1368). ایران و ایرانیان. ترجمه کیکاوس جهانداری. تهران : انتشارات خوارزمی
- ترابی فارسانی، سهیلا( 1385). تجار، مشروطیت و دولت مدرن، تهران: نشر تاریخ ایران
- جمالزاده، محمد علی (1392). گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران. تهران : انتشارات سخن
- خان ملک ساسانی، احمد (1338). سیاستگذاران دوره قاجار.تهران: انتشارات هدایت
- رجایی، عبدالمهدی( 1393). موانع اجتماعی- فرهنگی تشکیل شرکت و تاسیس کارخانه در ایران دوره قاجار، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، سال چهارم، شماره دوم
- زندیه، حسن(1395). نهضت کارخانه سازی و پیامدهای آن در عصر قاجاریه، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، سال پنجم، شماره اول
- سیف، احمد (1380). استبداد ، مسئله مالکیت و انباشت سرمایه در ایران. تهران : نشر رسانش
- شیخ نوری، محمد امیر( 1388). بحران مشروعیت دولت ناصری و تاثیرآن برگرایش به اصلاحات تجددگرایانه، فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره 75
- طالبوف، عبدالرحیم (1357). سیاست طالبی. به کوشش رحیم رئیسنیا و محمدعلی علینیا. تهران : انتشارات علم
- عبدالله یف، فتح الله، ( 1350). گوشه ای از تاریخ ایران، ترجمه غلامحسین متین، ناشر ستاره ( استفاده شده از نسخه چاپ شده در ضمیمه تاریخ اقتصادی ایران نوشته عیسوی)
- عجم اوغلو، دارون و جیمز ای. رابینسون (1392). چراکشورها شکست می خورند؟. ترجمه پویا جبل عاملی و محمدرضا فرهادپور، تهران : انتشارات دنیای اقتصاد
- علم داری، کاظم(1384). چرا ایران عقب ماند وغرب پیش رفت، چاپ دوازدهم، تهران: نشر توسعه
- علیزاده،زهرا و دیگران(1401) تاثیر ساختار و کارگزار بر نامنی اقتصادی دوره ناصری، نشریه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شماره 47
- عیسوی، چالرز (1362). تاریخ اقتصادی ایران. ترجمه یعقوب آژند. تهران : نشر گستره
- فردریک، لیست (1370). نظام ملی اقتصاد سیاسی. ترجمه ناصر معتمدی. تهران : انتشارات علمی
- لیست، فردریک( 1378). اقتصاد ملی و اقتصاد جهانی: تجانسها و تعارضها، ترجمه ناصر معتمدی، تهران: انتشارات شرکت سهامی انتشار
- فوکو، میشل (1389). تولد زیست سیاست .ترجمه رضا نجف زاده ،تهران : نشرنی
- فرهاد معتمد، محمود (1325). سپهسالار اعظم. تهران : شرکت نسبی علی اکبر علمی
- فوران، جان (1371). «مفهوم توسعه وابسته: کلید اقتصاد سیاسی ایران در عصر قاجاریه». ترجمه علی طایفی. ماهنامه اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 59و60
- قیصری، علی(1393). روشنفکران ایرانی در قرن بیستم، ترجمه محمد دهقانی، تهران: نشر هرمس
- کاتم، ریچارد (1378). ناسیونالیزم در ایران. ترجمه احمد تدین. تهران : انتشارات کویر
- کارشناس، مسعود (1382) نفت، دولت و صنعتی شدن در ایران، ترجمه یوسف حاجی عبدالوهاب و علی اصغر سعیدی، تهران: نشر گام نو
- کاظم زاده، فیروز (1354). روس و انگلیس در ایران. ترجمه منوچهر امیری. تهران : انتشارات فرانکلین
- کدی، نیکی (1358). ریشههای انقلاب ایران. ترجمه عبدالرحیم گواهی. تهران : نشر علم
- کرزن،جرج( 1367). ایران و قضیه ایران، جلد اول، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی
- کمپ، تام (1379). الگوهای تاریخی صنعتی شدن. ترجمه محمد ابراهیم فتاحی. تهران : نشر نی
- کسروی، احمد (1390). تاریخ مشروطه ایران. تهران : انتشارات شهرزاد
- معیرالممالک، دوستعلیخان (1362). یادداشت هایی از زندگی خصوصی ناصرالدین شاه. تهران : نشر تاریخ ایران
- مراغه ای، زینالعابدین (1344). سیاحت نامه ابراهیم بیگ. تهران : کتابفروشی صدف
- مور، برینگتن (1369). ریشههای اجتماعی دیکتاتوری و دموکراسی. ترجمه حسین بشیریه. تهران : مرکز نشر دانشگاهی
- مومنی، فرشاد (1395)« بنیه تولید ملی؛ بررسی انتقادی برنامه های توسعه و عملکرد اقتصادی»، تهران: فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره 5، شماره 1
- ناصرالدین شاه قاجار (جلد اول1377، جلد دوم 1378، جلد سوم 1379). روزنامه خاطرات سفر فرنگستان. به کوشش محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضیها. تهران : انتشارات سازمان اسناد ملی ایران
- ناظم الدوله، میرزاملکم خان (1327). مجموعه آثار. به کوشش محمد محیط طباطبایی. تهران : انتشارات علمی
- ناظم الدوله، میرزا ملکم خان( 1381). اصول مذهب ایرانیان،گردآورنده حجه الله اصیل. تهران: نشر نی
- نعمانی، فرهاد (1355). توسعه صنعت در دروره قاجاریه و اثر غرب بر آن. تهران : انتشارات امیر کبیر
- هابسبام، اریکجان (1387). صنعت و امپراطوری. ترجمه عبدلله کوثری. تهران: نشرماهی
- همایون کاتوزیان، محمد علی (1392). اقتصاد سیاسی ایران. تهران : نشر مرکز
منابع انگلیسی:
1-Abrahamian. E. (1974) “Oriental Despotism. The Case of Qajar Iran”, international journal of Middle East Studies, Volume.5, No.1,
2-Boschini, Anne D. (2006) “The political economy of industrialization”. European Journal of Political Economy, Volume 22, Issue 4, PP 887-907,
3-Floor, Willem.( 1984 ) Industrialization in Iran 1900-1941. University Durham,
4-Floor, Willem(1980) “Traditional Handicrafts and Modern Industry in Iran, 1800-1914” paper presented to International Conference on the Economic History of the Middle East, Haifa,, PP 14-18. Published by: HarrassowitzVerlag. Stable URL: http://www.jstor.org/stable/43378333
5- Greenfeld , Liah(2001). The Spirit of Capitalism, Nationalism and Economic growth. Cambridge & london : Harvard university , Press
6-Hassan Hakimian. "Economy viii. In the Qajar Period." Encyclopaedia Iranica. Accessed November 16, 2024
7-Hambly, G.(1964 ) “.An Introduction to the Economic Organization of Early Qajar Iran” Vol. 2, PP. 69-81.Published by: British Institute of Persian Studies, Article Stable URL: http://www.jstor.org/stable/4299.