تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دکترای علوم سیاسی گرایش مسائل ایران از دانشگاه تربیت مدرس و استادیار موسسه مطالعات و پژوهش های بازرگانی

10.30465/sehs.2024.48082.1965

چکیده

نخستین تکاپوی جدی برای صنعتی سازی ایران و دستیابی به تولیدات کارخانه‌ای، از دوره حکومت ناصرالدین شاه قاجار ( (1275-1227 ه. ش) شروع شد، اما اقدامات انجام شده در این دوره، از قبیل اکتشاف و استخراج معادن، تاسیس واحدهای صنعتی نظامی و مدنی و نیز سرمایه گذاری های دولتی، خصوصی و خارجی، منجر به صنعتی شدن و یا افزایش سهم صنعت در اقتصاد کشور نگردید و ایران در نیمه دوم قرن نوزدهم، یعنی سرآغاز صنعتی شدن کشورها، صنعتی نشد. این مقاله، با روش کتابخانه ای و با رویکرد نهادی و بویژه استفاده از الگوی تحلیلی اقتصاد ملی فردریک لیست، شکست توسعه صنعتی در این دوره را از منظر نوع مناسبات حکومت و نیروهای تولیدی و بطور خاص زمینداران، تجار و صنعتگران، توضیح داده است. به این ترتیب که درک ناقص حکومت قاجار از ماهیت تحولات صنعتی جهان و عدم همراهی جامعه و نیروهای تولیدی در مسیرصنعتی سازی ایران، مانع از تقویت بنیه تولیدملی برای حمایت از رشد، رقابت و استمرار صنایع نوپای داخلی شد. چگونگی حمایت موثر از صنایع داخلی به منظور تقویت تولید ملی، هنوز هم از مسائل اساسی اقتصاد ایران به حساب می آید.

کلیدواژه‌ها

  1. منابع فارسی:

     

    1. آبراهامیان، یرواند (1392) ایران بین دو انقلاب، از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ترجمه محسن ‏مدیر شانه چی، نشرمرکز
    2. آدمیت، فریدون (1385). امیرکبیر و ایران. تهران : انتشارات خوارزمی
    3. آدمیت، فریدون (1351). اندیشه ترقی و حکومت قانون (عصر سپهسالار). تهران : انتشارات خوارزمی
    4. آدمیت، فریدون و هما ناطق (1356). افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر شده دوران قاجاریه. تهران : انتشارات آگاه
    5. ابراهیمبای سلامی، غلامحیدر(1386). مناسبات دولت و جامعه از دیدگاه جامعه شناسی، نامه علوم اجتماعی، شماره 30
    6. اشرف، احمد ( 1359). موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران دوره قاجاریه. تهران : انتشارات زمینه
    7. اشرف و بنوعزیزی (1387). طبقات اجتماعی، دولت و انقلاب. تهران : انتشارات نیلوفر
    8. اکبری، علی اکبر (1357). علل ضعف تاریخی بورژوازی در ایران، تهران، مرکز نشر سپهر
    9. اکبری، علی محمد( 1393). چالش های عصر مدرن در ایران عهد قاجار، تهران، انتشارات ایران
    10. اقبال آشتیانی، عباس (1385). میرزا تقی خان، به اهتمام ایرج افشار. تهران : انتشارات توس
    11. الگار، حامد (1369). دین ودولت در ایران: نقش علما در دوره قاجار. ترجمه ابوالقاسم سری. تهران : انتشارات توس
    12. امانت، عباس (1383). قبله عالم: ناصرالدین شاه قاجار و پادشاهی ایران. ترجمه حسن کامشاد. تهران: نشر کارنامه
    13. امیر احمدی، هوشنگ(1396). اقتصاد سیاسی ایران در دوره قاجار، تهران: نشر گستره
    14. اوانز، پیتر (1380). توسعه یا چپاول: نقش دولت در تحول صنعتی. ترجمه عباس زند باف و عباس مخبر ، تهران: انتشارات طرح نو
    15. اعتمادالسلطنه، محمدحسن( 1379). روزنامه خاطرات: سالهای 1297تا1313، به کوشش ایرج افشار،چاپ دوم، تهران: انتشارات امیر کبیر
    16. باری یر، جولیان (1363). اقتصاد ایران. مرکز تحقیقات تخصصی حسابداری وحسابرسی مؤسسه حسابرسی سازمان صنایع ملی. تهران: انتشارات سازمان برنامه
    17. بهرام یگانگی، اسفندیار( 1400). تححولات مالی و پولی ایران از 1875 تا 1932، ترجمه احمدمیدری، تهران: انتشارات دنیای اقتصاد
    18. بهداد، الف (1364 ). طلوع رستاخیز : دوران اصلاحات امیر کبیر. تهران: انتشارات پیوند
    19. پولاک، ادوارد یاکوب (1368). ایران و ایرانیان. ترجمه کیکاوس جهانداری. تهران : انتشارات خوارزمی
    20. ترابی فارسانی، سهیلا( 1385). تجار، مشروطیت و دولت مدرن، تهران: نشر تاریخ ایران
    21. جمالزاده، محمد علی (1392). گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران. تهران : انتشارات سخن
    22. خان ملک ساسانی، احمد (1338). سیاستگذاران دوره قاجار.تهران: انتشارات هدایت
    23. رجایی، عبدالمهدی( 1393). موانع اجتماعی- فرهنگی تشکیل شرکت و تاسیس کارخانه در ایران دوره قاجار، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، سال چهارم، شماره دوم 
    24. زندیه، حسن(1395). نهضت کارخانه سازی و پیامدهای آن در عصر قاجاریه، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، سال پنجم، شماره اول
    25. سیف، احمد (1380). استبداد ، مسئله مالکیت و انباشت سرمایه در ایران. تهران : نشر رسانش
    26. شیخ نوری، محمد امیر( 1388). بحران مشروعیت دولت ناصری و تاثیرآن برگرایش به اصلاحات تجددگرایانه، فصلنامه علوم انسانی دانشگاه الزهرا، شماره 75
    27. طالبوف، عبدالرحیم (1357). سیاست طالبی. به کوشش رحیم رئیس­نیا و محمدعلی علی­نیا. تهران : انتشارات علم
    28. عبدالله یف، فتح الله، ( 1350). گوشه ای از تاریخ ایران، ترجمه غلامحسین متین، ناشر ستاره ( استفاده شده از نسخه چاپ شده در ضمیمه تاریخ اقتصادی ایران نوشته عیسوی)
    29. عجم اوغلو، دارون و جیمز ای. رابینسون (1392). چراکشورها شکست می خورند؟. ترجمه پویا جبل عاملی و محمدرضا فرهادپور، تهران : انتشارات دنیای اقتصاد
    30. علم داری، کاظم(1384). چرا ایران عقب ماند وغرب پیش رفت، چاپ دوازدهم، تهران: نشر توسعه
    31. علیزاده،زهرا و دیگران(1401) تاثیر ساختار و کارگزار بر نامنی اقتصادی دوره ناصری، نشریه تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، شماره 47
    32. عیسوی، چالرز (1362). تاریخ اقتصادی ایران. ترجمه یعقوب آژند. تهران : نشر گستره
    33. فردریک، لیست (1370). نظام ملی اقتصاد سیاسی. ترجمه ناصر معتمدی. تهران : انتشارات علمی
    34. لیست، فردریک( 1378). اقتصاد ملی و اقتصاد جهانی: تجانسها و تعارضها، ترجمه ناصر معتمدی، تهران: انتشارات شرکت سهامی انتشار
    35. فوکو، میشل (1389). تولد زیست سیاست .ترجمه رضا نجف زاده ،تهران : نشرنی
    36. فرهاد معتمد، محمود (1325). سپهسالار اعظم. تهران : شرکت نسبی علی اکبر علمی
    37. فوران، جان (1371). «مفهوم توسعه وابسته: کلید اقتصاد سیاسی ایران در عصر قاجاریه». ترجمه علی طایفی. ماهنامه اطلاعات سیاسی و اقتصادی، شماره 59و60
    38. قیصری، علی(1393). روشنفکران ایرانی در قرن بیستم، ترجمه محمد دهقانی، تهران: نشر هرمس
    39. کاتم، ریچارد (1378). ناسیونالیزم در ایران. ترجمه احمد تدین. تهران : انتشارات کویر
    40. کارشناس، مسعود (1382) نفت، دولت و صنعتی شدن در ایران، ترجمه یوسف حاجی عبدالوهاب ‏و علی اصغر ‏سعیدی، تهران: نشر گام نو
    41. کاظم زاده، فیروز (1354). روس و انگلیس در ایران. ترجمه منوچهر امیری. تهران : انتشارات فرانکلین
    42. کدی، نیکی (1358). ریشه­های انقلاب ایران. ترجمه عبدالرحیم گواهی. تهران : نشر علم
    43. کرزن،جرج( 1367). ایران و قضیه ایران، جلد اول، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی
    44. کمپ، تام (1379). الگوهای تاریخی صنعتی شدن. ترجمه محمد ابراهیم فتاحی. تهران : نشر نی
    45. کسروی، احمد (1390). تاریخ مشروطه ایران. تهران : انتشارات شهرزاد
    46. معیرالممالک، دوستعلی­خان (1362). یادداشت هایی از زندگی خصوصی ناصرالدین شاه. تهران : نشر تاریخ ایران
    47. مراغه ای، زین­العابدین (1344). سیاحت نامه ابراهیم بیگ. تهران : کتابفروشی صدف
    48. مور، برینگتن (1369). ریشه­های اجتماعی دیکتاتوری و دموکراسی. ترجمه حسین بشیریه. تهران : مرکز نشر دانشگاهی
    49. مومنی، فرشاد (1395)« بنیه تولید ملی؛ بررسی انتقادی برنامه های توسعه و عملکرد اقتصادی»، تهران: فصلنامه مطالعات و تحقیقات اجتماعی در ایران، دوره 5، شماره 1
    50. ناصرالدین شاه قاجار (جلد اول1377، جلد دوم 1378، جلد سوم 1379). روزنامه خاطرات سفر فرنگستان. به کوشش محمداسماعیل رضوانی و فاطمه قاضی­ها. تهران : انتشارات سازمان اسناد ملی ایران
    51. ناظم الدوله، میرزاملکم خان (1327). مجموعه آثار. به کوشش محمد محیط طباطبایی. تهران : انتشارات علمی
    52. ناظم الدوله، میرزا ملکم خان( 1381). اصول مذهب ایرانیان،گردآورنده حجه الله اصیل. تهران: نشر نی
    53. نعمانی، فرهاد (1355). توسعه صنعت در دروره قاجاریه و اثر غرب بر آن. تهران : انتشارات امیر کبیر
    54. هابسبام، اریک­جان (1387). صنعت و امپراطوری. ترجمه عبدلله کوثری. تهران: نشرماهی
    55. همایون کاتوزیان، محمد علی (1392). اقتصاد سیاسی ایران. تهران : نشر مرکز

     

     منابع انگلیسی:

     

    1-Abrahamian. E. (1974) “Oriental Despotism. The Case of Qajar Iran”, international journal of Middle East Studies, Volume.5, No.1,

    2-Boschini, Anne D. (2006) “The political economy of industrialization”. European Journal of Political Economy, Volume 22, Issue 4, PP 887-907,

    3-Floor, Willem.( 1984 )  Industrialization in Iran 1900-1941. University Durham,

    4-Floor, Willem(1980) “Traditional Handicrafts and Modern Industry in Iran, 1800-1914” paper presented to International Conference on the Economic History of the Middle East, Haifa,, PP 14-18. Published by: HarrassowitzVerlag. Stable URL:  http://www.jstor.org/stable/43378333 

      

    5- Greenfeld , Liah(2001). The Spirit   of Capitalism, Nationalism and Economic growth. Cambridge &   london : Harvard university , Press

     

    6-Hassan Hakimian. "Economy viii. In the Qajar Period." Encyclopaedia Iranica. Accessed November 16, 2024

     

    7-Hambly, G.(1964  ) “.An Introduction to the Economic Organization of Early Qajar Iran” Vol. 2, PP. 69-81.Published by: British Institute of Persian Studies, Article Stable URL:  http://www.jstor.org/stable/4299.