تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم سیاسی، (گرایش مسایل ایران)، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.

2 دانشیار گروه علوم سیاسی دانشکده علوم اداری و اقتصادی دانشگاه فردوسی مشهد

10.30465/sehs.2024.48141.1970

چکیده

ایران و افغانستان همزمان در اوایل قرن بیستم، برنامه نوسازی را آغاز کردند. اما با وجود گذشتۀ مشترک و مشابهت‎ های تاریخی و فرهنگی، روند و نتایج متفاوتی را تجربه کردند. پرسش اصلی این مقاله، دربارۀ علل موفقیت نسبی ایران از سویی و شکست افغانستان از سوی دیگر در دستیابی به سطوحی از نوسازی در دورۀ یادشده است. برای پاسخ به این سوال، چارچوب نظری این مقاله با تلفیق انتقادی نظریه‌های «دولت در جامعه» (دولت محدود) جوئل میگدال و «دولت توسعه ‎گرا» لفت‌ویچ شکل گرفته که در آن، «نوع رابطۀ دولت و جامعه» از نظریه میگدال و «محوریت دولت در روند نوسازی» از نظریۀ لفت‌ویچ، اخذ شده است و داده‏ های این پژوهش، با توجه به ماهیت تاریخیِ مباحث، با نظر داشت جامعه ‏شناسی تاریخی و با استفاده از اسناد، کتب، مدارک و در مجموع منابع کتابخانه‏ ای گردآوری و با نگرشی انتقادی تجزیه و تحلیل شده است. طبق یافته‌های این پژوهش: در ایران، دولت با جلب همکاری نیروهای اجتماعی حامی نوسازی، با ارائه «استراتژی بقا و سیاست بقای» کارآمد، نیروهای اجتماعیِ مخالفِ نوسازی را مهار و موانع اجتماعی نوسازی را برطرف کرد، اما در افغانستان فقدان نیروهای اجتماعی حامی نوسازی و ناتوانی در اتخاذ استراتژی بقا و سیاست بقای کارآمد، باعث شد دولت این کشور نتواند مخالفت اجتماع تارمانند و قوی را مهار کند و در نتیجه نوسازی با ناکامی روبرو شد.

کلیدواژه‌ها

  • منابع فارسی

    • آبراهامیان، یرواند، (1383)، ایران بین دو انقلاب: درآمدی بر جامعه‌شناسی سیاسی ایران معاصر، ترجمه: احمد گل محمدی، محمد ابراهیم فتاحی، تهران: نی، چاپ نهم.
    • آلفنستون، مونت استوارت، (1376)، افغانان؛ جای، فرهنگ و نژاد، ترجمه: محمدآصف فکرت، مشهد: آستان قدس رضوی.
    • استیوارت، ریه تالی، (1385)، جرقه‏های آتش در افغانستان، ترجمه: یارمحمد کوهسار کابلی، کابل: شعیب مطبعه.
    • بارفیلد، تامس جفرسون، (1396)، تاریخ فرهنگی، سیاسی افغانستان، ترجمه: عبدالله محمدی، تهران: عرفان.
    • بصیرت منش، حمید، (1376)، علما و رژیم رضاشاه (نظری به عملکرد سیاسی- فرهنگی روحانیون در سال‌های 1305 تا 1320)، تهران: عروج.
    • بیل، جیمز آلبن، (1387)، سیاست در ایران؛ گروه‌ها، طبقات و نوسازی، ترجمه: علی مرشدیزاد، تهران: اختران.
    • حاجی جعفری, محمدرضا و مجید موسعلی، (۱۳۹۶)، «بازخوانی رویکرد توسعه حاکم بر کشور در دوره پهلوی اول»، دومین کنگره بین‌المللی علوم انسانی، تهران: مرکز توانمندسازی مهارت های فرهنگی و اجتماعی جامعه.
    • حبیبی، حبیب‏الرحمان، (1393)، «افغانستان و ایران در عرصه نوسازی با مطالعه مقایسه‎ای دو کشور در دوره امان الله خان و رضا شاه .(1320- 1298 ش)»، پایان‏نامه کارشناسی ارشد، گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه اصفهان.
    • رحمانی‌یزدری، علی، (1386)، علل عقب‏ماندگی افغانستان و راه‏های بیرون رفت، قم: میراث ماندگار.
    • رسولی، یاسین، (1385)، پاسخ سنت به سکولاریسم در افغانستان، تهران: عرفان.
    • رودگر کیا، ایرج، (1393)، ایران از کودتای سوم اسفند 1299 تا سقوط رضاشاه، تهران: پردیس دانش
    • سردارآبادی‌، خلیل‌الله‌، (1378)، موانع تحقق توسعه سیاسی در دوره سلطنت رضا شاه (1320 - 1304)، تهران‌: مرکز اسناد انقلاب اسلامی‌.
    • سمیعی اصفهانی، علیرضا، (1387)، «جامعه‏ی قدرتمند، دولت ضعیف؛ تبیین جامعه‏شناختی مناسبات دولت- جامعه در ایران عصر قاجار»، سیاست، دوره 38، شمارة 3، پاییز، صفحات 143 -117.
    • سوداگر، محمدرضا، (1369)، رشد روابط سرمایه‌داری در ایران؛ مرحله گسترش: 57-1342، تهران: شعله اندیشه.
    • سیاسی، علی‏اکبر، (1393)، یک زندگی سیاسی: خاطرات دکتر علی اکبر سیاسی، تهران: ثالث.
    • سینایی، وحید، (1396)، دولت مطلقه، نظامیان و سیاست در ایران، از 1299 تا 1357، مشهد: دانشگاه فردوسی.
    • طلوعی، محمود، (1388)، از تزار تا شاه؛ زندگینامه و خاطرات سپهبد امان الله جهانبانی، تهران: علم.
    • عارفی، محمداکرم، (1393)، توسعه سیاسی در افغانستان؛ موانع و چالش‏ها، کابل: مرکز مطالعات استراتژیک وزارت امور خارجه افغانستان.
    • عباسی، ابراهیم، (1383)، دولت پهلوی و توسعه اقتصادی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
    • غبار، میرغلام‏محمد، (1390)، افغانستان در مسیر تاریخ، تهران: عرفان. جلد 2.
    • غنی‌نژاد، موسی، (1377)، تجددطلبی و توسعه در ایران معاصر، تهران: مرکز.
    • فرهنگ، میرمحمد صدیق، (1374)، افغانستان در 5 قرن اخیر، قم: وفایی، جلد 2.
    • فرمانفرمائیان، خداداد، (1382)، توسعه در ایران (1357 - 1320)؛ خاطرات خداد فرمانفرمائیان، عبدالمجید مجیدی و منوچهر گودرزی، تهران: گام نو، چاپ دوم.
    • فوران، جان، (1377)، مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران، ترجمه: احمد تدین، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
    • فلاح‌زاده، سیدحسین، (1390)، رضا‌خان و توسعه‌ایران، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
    • قلفی، محمدوحید، (1379)، مجلس و نوسازی در ایران، تهران: نی.
    • کاتوزیان، محمدعلی (همایون)، (1374)، اقتصاد سیاسی ایران از مشروطیت تا پایان سلسله پهلوی، ترجمه: محمدرضا نفیسی و کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز، چاپ چهارم.
    • گریگوریان، وارتان، (1388)، ظهور افغانستان نوین، ترجمه: علی عالمی کرمانی، تهران: عرفان.
    • مجددی، عبدالحق، (1387)، حقیقت‏التواریخ؛ از امیر کبیر تا رهبر کبیر، ترجمه: ابومسعود فاروقی، کابل: میوند.
    • لفت‌ویچ، آدریان، (1385)، دولت‌های توسعه‌گرا: ‌»پیرامون اهمیت سیاست در توسعه»، ترجمه جواد افشارکهن، مشهد: مرندیز.
    • مک دانیل، تیم، (1388)، خودکامگی، نوسازی و انقلاب در روسیه و ایران، ترجمه: پرویز دلیرپور، تهران: سبزان.
    • میگدال، جوئل، (1395)، دولت در جامعه، ترجمه: محمدتقی دلفروز، تهران: کویر.
    • مور، برینگتون، (1382)، ریشه‌های اجتماعی دیکتاتوری و توسعه، ترجمه: یوسف نراقی، تهران: فرزان روز.
    • منصور، عبدالحفیظ، (1392)، موانع توسعه‏ی سیاسی در افغانستان، کابل: سعید.
    • نوید، سنزل، (1388)، افغانستان در عهد امانیه، ترجمه: محمدنعیم مجددی، هرات: احراری.
    • ولوالجی، اسدالله، (1391)، پیشینه طرز حکومت، اداره و انتخابات در افغانستان، کابل: بی‏نا.
    • هالیدی، فرد، (1358)، دیکتاتوری و توسعۀ سرمایه‌داری در ایران، ترجمه: فضل‌الله نیک‌آیین، تهران: امیر کبیر.
    • هزاره، کاظم، (1388)، «بررسی تطبیقی فرایند مدرنیزاسیون در ایران و افغانستان از آغاز تا 1979 با تأکید بر موضع‌گیری علما»، پایان‏نامه کارشناسی ارشد، گروه تاریخ، دانشکده الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه جامعه المصطفی العالمیه.

    منابع انگلیسی

    • Banani, Amin, (1961), The modernization of Iran 1921- 41, Stanford university press.
    • Cronin, Stephanie (Eds.), (2007), The Making of Modern Iran: State and Society Under Riza Shah, 1921-1941, New york: Routledge.
    • Emadi, Hafizullah, (2010), Dynamics of Political Development in Afghanistan: The British, Russian, and American Invasions, Palgrave Macmillan.
    • Emadi, Hafizullah, (2002), Politics of development and women in Afghanistan, The Royal Book Company.
    • Ghods, M. Reza, (1991), Government and society in Iran, 1926–34, Middle Eastern Studies, 27:2, 219-230,
    • Johnson, C. (1982), MITIand the Japanese Miracle, Stanford: Stanford University press.
    • Migdal, Joel S., (1988), Strong Societies and Weak States: State-Society Relations and State Capabilities in the Third World, Princeton, Princeton university press.
    • Raja, M. Waseem, (2011), Modernization, Regression and Resistance: Amir Amanullah Khan’s Afghanistan, LAP LAMBERT Academic Publishing.
    • Taraki, Sameuddin, (1957), The Economic Development of Afghanistan Since 1932, Illinois: University of Illinois at Urbana-Champaign.
    • Trani, Jean-François, (2011), Development Efforts in Afghanistan: Is There a Will and a Way? : the Case of Disability and Vulnerability, L'Harmattan.