تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، رشته تاریخ ایران اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکز

2 استاد تاریخ دانشگاه شهید بهشتی

10.30465/sehs.2024.49427.1992

چکیده

تلاش برای توسعه صنعتی ایران تا پیش از دوره پهلوی دوم، خارج از چارچوب و برنامه‌‌ای مدون و مشخص و به صورت دستوری انجام شده بود؛ اما در دوره حکومت محمدرضاشاه پهلوی با تدوین برنامه‌های توسعه عمرانی بلندمدت و به موازات آن تأسیس یک نهاد برنامه‌ریز به‌نام سازمان برنامه، برای اولین‌بار، صنعتی‌سازی کشور در مسیری از پیش‌طراحی شده قرار گرفت. با این‌ وجود، بررسی روند توسعه صنعتی در طول این دوره حکایت از بروز چالش‌های متعدد مدیریتی در امر صنعتی‌سازی کشور دارد. مقاله حاضر با تکیه بر اسناد و منابع کتابخانه‌ای و به روش توصیفی-تحلیلی تلاش دارد به این پرسش پاسخ دهد که چالش‌های مدیریتی در مقاطع مختلف این دوره چه بوده‌اند؟ نتایج حاصل از بررسی اسناد و منابع در این پژوهش نشان از آن دارند که مدیریت صنعتی‌سازی کشور هیچ‌گاه به ‌عنوان امری مستقل از مدیریت سیاسی کشور نبوده و توسعه صنعتی در تمام طول این دوره همچنان بر اساس سازوکارهای سنتی مدیریت در ایران پیش می‌رفت. در چنین سازوکاری نقش و اختیارات نهادها، مدیران و متولیان صنعتی متأثر از عوامل داخلی و خارجی مرتب دستخوش تغییر می‌شد و اصطکاک و مناقشه‌ای دائم میان آنها پدید می‌آمد. به‌علاوه از شکل‌گیری یک سازوکار علمی و تحقق اهداف پیش‌بینی شده در برنامه‌های صنعتی ممانعت می‌شد.

کلیدواژه‌ها

کتابنامه
آدمیت، فریدون (۱۳۶۲)، امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی.
آدمیت، فریدون (۱۳۵۶)، اندیشه ترقی و حکومت قانون؛ عصر سپهسالار، تهران: خوارزمی.
آرامش، احمد (۱۳۶۹)، خاطرات سیاسی احمد آرامش، به کوشش غلامحسین میرزا صالح، اصفهان: جی.
آموزگار، جهانگیر (۱۳۷۶)، فراز و فرود دودمان پهلوی، ترجمه اردشیر لطفعلیان، تهران: مرکز ترجمه و نشر کتاب.
ابتهاج، ابوالحسن (۱۳۷۱)، خاطرات ابوالحسن ابتهاج، ج ۱و ۲، تهران: علمی.
الموتی، مصطفی (۱۳۷۴)، بازیگران سیاسی از مشروطیت تا سال ۱۳۵۷، ج۲، لندن: بی‌نا.
باری‌یر، ج (۱۳۶۳)، اقتصاد ایران ۱۲۷۹-۱۳۲۹، تهران: موسسه حسابرسی صنایع ملی و سازمان برنامه.
بازرگان، مهدی (۱۳۷۵)، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت، گفتگو با غلامرضا نجاتی، ج۱، تهران: رسا.
بالدوین، جورج بی (۱۳۹۶)، برنامه‌ریزی و توسعه در ایران، ترجمه میکائیل عظیمی، تهران: علم.
بیلی، ژاک (۱۳۶۷)، فن‌سالاران، ترجمه سیروس سعیدی، تهران: آموزش انقلاب اسلامی.
پهلوی، محمدرضا (۱۳۷۲)، پاسخ به تاریخ، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران: مترجم.
ترابی‌فراسانی، سهیلا (۱۳۹۳)، «برآمدن سرمایه‌داری نوین ایرانی: بررسی موردی شرکت اسلامیه»، فصلنامه علمی-پژوهشی تاریخ اسلام و ایران، دوره ۲۴، ش ۲۰.
خواجه‌نوری، ابراهیم (۱۳۵۷)، بازیگران عصر طلایی، ج ۱، تهران: جاویدان.
خامه‌ای، انور (۱۳۶۹)، اقتصاد بدون نفت، تهران: شرکت سهامی انتشار.
زاهدی، علی (۱۳۴۲)، لزوم پروگرام صنعتی، تهران، بی‌نا.
زرین کلک، بهناز (۱۳۸۲)، اسنادی از روابط ایران و انگلیس ۱۳۲۰-۱۳۲۵، تهران: سازمان اسناد ملی.
زیرک‌زاده، احمد (۱۳۷۶)، پرسش‌های بی‌پاسخ در سال‌های استثنایی، به کوشش ابوالحسن ضیاء‌ظریفی و خسرو سعیدی، تهران: نیلوفر.
نیازمند، رضا (۱۳۹۴)، تکنوکراسی و سیاست‌گذاری اقتصادی در ایران به روایت رضا نیازمند، به کوشش علی‌اصغر سعیدی، تهران: لوح فکر.
سوداگر، محمدرضا (۱۳۷۸)، رشد روابط سرمایه‌داری در ایران (۱۳۴۲-۱۳۵۷)، تهران: فرزین.
شاهدی، مظفر (۱۳۸۷)، سه حزب، تهران: موسسه مطالعات و پژوهش‌های سیاسی.
شریف‌امامی، جعفر (۱۳۸۰)، خاطرات جعفر شریف‌امامی، به کوشش حبیب لاجوردی، تهران: سخن.
صادقی، زهرا (۱۳۸۸)، سیاست‌های صنعتی در دوران رضاشاه، تهران: خجسته.
عالیخانی، علینقی (۱۳۹۳)،‌ اقتصاد و امنیت؛ مجموعه تاریخ شفاهی و تصویری ایران معاصر، به کوشش حسین دهباشی، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی.
عالیخانی، علینقی (۱۳۸۴)،‌ سیاست‌ و سیاست‌گذاری اقتصادی در ایران (۱۳۴۰-۱۳۵۰)، تهران: آبی.
عالیخانی، علینقی (۱۳۹۰)، مقدمه بر: یادداشت‌های علم، ج ۱، تهران: کتابسرا.
کابینه حسنعلی منصور به روایت اسناد ساواک (۱۳۸۴)، ج ۱، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات.
کندی، جان‌اف (۱۳۴۲)، استراتژی صلح، ترجمه عبدالله گله‌داری، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی.
گودرزی، منوچهر، خداداد فرمانفرماییان و عبدالمجید مجیدی، (۱۳۸۱)، توسعه در ایران ۱۳۲۰-۱۳۵۷، تهران: گام نو.
میلسپو، آرتور (۱۳۷۰)، آمریکایی‌ها در ایران، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: البرز.
مومنی، فرشاد و نقش تبریزی، بهرام (۱۳۹۴)، اقتصاد ایران در دوران دولت ملی، تهران: نهادگرا.
اسناد
مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، «گزارش شرکت موریسن نودسن درباره برنامه عمران و توسعه ایران»، شناسه سند: ۱۶۳۷۹.
--------------------------، «قانون الغای رژیم ارباب‌رعیتی، سهیم کردن کارگران در منافع کارخانه‌ها، فروش سهام کارخانه‌های دولتی و...، ۶ اسفند ۱۳۴۱»، شناسه مدرک: الف ۱۷۵۵۵۱.
مذاکرات مجلس شورای ملی، گزارش‌های‌ وکلای مجلس درباره قحطی، کمبود مواد غذایی و وضعیت کارخانجات، دوره ۱۳ و ۱۴، (۱۳۲۰-۱۳۲۴).
مصوبات مجلس شورای ملی، «قانون استخدام آرتور میلسپو به سمت رئیس کل دارایی ایران» دوره ۱۳، ۲۱ آبان ۱۳۲۲.
----------------------، «قانون الغای اختیارات اقتصادی دکتر میلسپو رییس کل دارایی»، دوره ۱۴، ۱۸ دی ۱۳۲۳.
----------------------، «قانون اجازه اجرای برنامه ۷ ساله»، دوره ۱۵، ۲۶ بهمن ۱۳۲۷.
----------------------، «قانون راجع به واگذاری اختیارات مدیرعامل سازمان برنامه به رئیس دولت»، دوره ۱۹، ۲۶ بهمن ۱۳۳۷.
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی (rc.majlis.ir): «قانون اجازه مبادله پیمان اتحاد منعقده بین دولت شاهنشاهی ایران و دول شوروی و انگلستان، ۶ بهمن ۱۳۲۰»
----------------------------------------------- «قانون برنامه و بودجه کشور، ۱۰ اسفند ۱۳۵۱»
----------------------------------------------- «برنامه پنجم عمرانی‌ (تجدیدنظرشده)، ۲۴ اسفند ۱۳۵۳»
طرح تاریخ شفاهی دانشگاه هاروارد: مصاحبه حبیب لاجوردی با علینقی عالیخانی (اکتبر ۱۹۸۴)، نوار ۱.
----------------------------: ------------------ با عبدالمجید مجیدی (اکتبر ۱۹۸۵)، نوار ۵ و ۷.
----------------------------: ------------------ با مهدی موتمنی (آوریل ۱۹۸۶)، نوار ۱.
----------------------------: مصاحبه ضیاء صدقی با محمد یگانه (آوریل ۱۹۸۵)، نوار ۲ و ۳.
----------------------------: ---------------- با بهمن آبادیان (ژوئیه ۱۹۸۵)، نوار ۱.
----------------------------: ---------------- با ابوالقاسم خردجو (ژانویه ۱۹۸۵)، نوار ۲ و ۳.
 
مطبوعات
روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، (۱۲ دی ۱۳۳۱)، «تصویب لایحه قانونی تشکیل هیأت نظارت صنعتی».
روزنامه اطلاعات، (۲۹ دی ۱۳۲۹)، «گزارش هیئت نظارت بر سازمان برنامه»، ش ۱۴۲۸، ص ۵.
مجله گزارش هفتگی سازمان برنامه، (۱۱ مهر ۱۳۳۶)، «اگر افراد متخصص نداشته باشیم، تمام پول دنیا را هم به ما بدهند، فایده ندارد»، ش ۳۷، صص ۱و ۷.
مجله اطاق بازرگانی (شهریور ۱۳۳۸)، «تصویب‌نامه هیئت وزیران»، ش ۸۴، ص ۲۳.
مجله بانک ملی ایران  (خرداد و تیر ۱۳۲۷)، «اظهارات کمیسیون رییس بانک ملی در کمیسیون برنامه اول»، ش ۹۴، ص ۱۳۸.
---------------- (بهمن و اسفند ۱۳۲۷)، «اساسنامه شورای عالی اقتصادی مصوب ۲۳ مرداد ۱۳۲۳»، ش ۹۸ (ضمیمه)، صص ۸-۱۱.
--------------- (بهمن و اسفند ۱۳۲۷)، «گزارش هیأت تهیه برنامه اصلاحی و عمرانی کشور به نخست‌وزیر»، ش ۹۸ (ضمیمه)، صص ۱۴-۲۱
 
مجله صنعت، (اردیبهشت ۱۳۲۲)، «در کانون مهندسین را بستند»، پیش‌شماره ۲،  ص ۱.
---------- (فروردین ۱۳۲۳)، «اساسنامه کانون مهندسین»، ش ۳، ص ۷۰.
---------- (تیر ۱۳۳۱)، «نامه رییس کانون مهندسین به نخست‌وزیر»، ش ۱۰، صص ۳۷-۳۸.
---------- (بهمن ۱۳۳۸)، «عدم رشد صنعت در ایران» ش ۱۸، صص ۱۳-۱۵.
---------- (اسفند ۱۳۳۴)، «مهندسین ایرانی و مشاورین خارجی»، صص ۱-۲.
 
Veblen, Thorstein, (1921) The engineers and price system, Canada: Batoche books.
Burnham, James, (1941) The Managerial Revolution, New York, John Day co.