تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ایران. دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه لرستان، خرم آباد، ایران

10.30465/sehs.2024.46143.1939

چکیده

اعطای پیشکش به‌مثابة یک عُرف ریشه‌دار در دورة صفویه نیز مرسوم بود. این رسم در گذر زمان و متأثر از الگوهای فرهنگی دولت‌های مختلف، قالب یک مالیات موردی با کارکردهای مختلف به خود پذیرفت. یکی از مهم‌ترین این کارکردها تأمین نیازهای مالی دربار و بیوتات بود. در پژوهش حاضر این وجه از کارکردهای پیشکش در دورة صفوی محوریت یافته است و کوشش می‌شود ضمن بررسی ویژگی‌های این رسم، چندوچون کارکردهای مالی آن در ساختار و سازوکار درونی دولت صفوی بررسی شود. بنابراین به این پرسش پرداخته شده است که کارکردهای مالی رونق اعطای پیشکش در دوره صفویه چه بوده است؟ مبنای این بررسی شواهد برگرفته از منابع نوشتاری دورة صفوی اعم از آثار تاریخ‌نگاری، سفرنامه‌ها و کتابچه‌های اداری است که با رویکرد توصیفی‌تبیینی در جهت پاسخ به پرسش محوری پژوهش به کار گرفته شده است. به این ترتیب که داده‌های مورد نیاز از منابع استخراج شده و سپس به تحلیل و تبیین آنها در ذیل عنوان پژوهش پرداخته شده است. حاصل پژوهش نشان می‌دهد یکی از کارکردهای پیشکش ناظر بر استفاده برای مزد صاحب‌منصبان، مصارفی چون مطبخ شاهی و کارگاه‌های سلطنتی بود. وانگهی، تقدیم‌کنندگان نیز از رهگذر این رفتار کسب موقعیت بهتر یا تثبیت پایگاه خود را در نظر داشتند. به نظر می‌رسد کاربست راهکارهای متنوع برای وصول پیشکش به گسترش فساد به‌ویژه در زمان ضعف دولت مرکزی انجامیده است و نمی‌توان از سهم آن در ایجاد چرخة نابسامانی مالی چشم پوشید.

کلیدواژه‌ها

کتاب‌نامه
احمدی، نزهت و زهرا زارعیان جهرمی(1390)، «پیشکش و نقش آن در روابط ایران با کمپانی‌های هند شرقی در دوران صفوی»، مطالعات تاریخ فرهنگی، سال دوم، شماره 7، صص 58-25.
امینی هروی، امیرصدرالدین ابراهیم (1383)، فتوحات شاهی، تصحیح و تعلیق، توضیح و اضافات محمدرضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اولئاریوس، آدام(1369)، سفرنامه آدام اولئاریوس، ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران: کتاب برای همه.
باستانی پاریزی، محمد ابراهیم(1378)، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تهران: صفی علیشاه.
تاورنیه، ژان باتیست( 1399)، سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، باتجدید نظر کلی و تصحیح حمید شیرانی، تهران: سنایی.
تتوی و قزوینی، احمد و آصف‌خان(1382)، تاریخ الفی، به‌کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، 8 جلد، تهران: علمی و فرهنگی.
 ترکمان، اسکندربیک(1350)، تاریخ عالم‌آرای عباسی، زیر نظر با تنظیم فهرست‌ها و مقدمه ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
تنررو، آنتونیو(1397)، سه سفرنامه: رابی بنیامین تطیلی، آنتونیو تنررو، میگله ممبره، ترجمه و تحقیق حسن جوادی و ویلم فلور، تهران: بی‌نا.
جنابدی، میرزابیگ(1378)، روضه‌الصفویه، به‌کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات
جهانگشای خاقان(تاریخ شاه‌اسماعیل 1406ه.ق-1364ه.ش)، مقدمه و پیوست‌ها و فهارس الله‌دتا مضطر، بی‌جا: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان.
حسینی استرآبادی، سیدحسن‌بن مرتضی(1366)، از شیخ‌صفی تا شاه‌صفی(از تاریخ سلطانی)، به‌کوشش احسان اشراقی، تهران: چاپخانه بهمن.
خواجگی اصفهانی، محمدمعصوم(1368)، خلاصه‌السیر(تاریخ روزگار شاه‌صفی)، زیر نظر ایرج افشار، تهران: علمی.
خواندمیر، امیرمحمود(1370)، تاریخ شاه‌اسماعیل و شاه‌طهماسب(ذیل تاریخ حبیب‌السیر)، تصحیح و تحشیه محمدعلی جراحی، تهران: گستره.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن همام‌الدین(1380)، حبیب‌السیر. مقدمه بقلم جلال‌الدین همایی. فهرست مطالب، اعلام تاریخی و جغرافیایی، قبایل و کتب و تصحیح متن زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: خیام.
دالساندری، وینچنتو(1381)، سفرنامه ونیزیان در ایران (سفرنامه‌های ونیزیانی که در زمان اوزون‌حسن آق‌قویونلو و اوایل عهد صفوی به ایران آمده‌اند)، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
دکتر محمود افشار یزدی.
دلاواله، پیترو(1370)، سفرنامه پیترو دلاواله(قسمت مربوط به ایران)، ترجمه، شرح و حواشی از شعاع‌الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی.
دهخدا، علی‌اکبر(1377)، لغت‌نامه دهخدا، زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی، ج4، ذیل مدخل«پیشکش»، تهران: دانشگاه تهران.
راقم سمرقندی، میرسید شریف(1380)، تاریخ راقم، به کوشش منوچهر ستوده، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
رربورن، میشائیل(1384)، نظام ایالات در عهد صفویه، ترجمه کیکاووس جهانداری.تهران: علمی و فرهنگی.
روملو، حسن‌بیک(1357)، احسن‌التواریخ، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
رویمر و دیگران(1380)، تاریخ ایران: دوره صفویان، ترجمة یعقوب آژند، تهران: جامی.
زنو، کاترینو(1381)، سفرنامه ونیزیان در ایران (سفرنامه‌های ونیزیانی که در زمان اوزون‌حسن آق‌قویونلو و اوایل عهد صفوی به ایران آمده‌اند). ترجمة منوچهر امیری. تهران:خوارزمی.
سانسون(1346)، سفرنامه سانسون(وضع کشور شاهنشاهی ایران در زمان شاه سلیمان صفوی)، به کوشش و ترجمه تقی تفضلی، تهران: ابن سینا.
سه سفرنامه: رابی بنیامین تطیلی، آنتونیو تنررو، میگله ممبره (1397)، ترجمه و تحقیق حسن جوادی و ویلم فلور، تهران: بی‌نا.
سیوری، راجر(1389)، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: سحر.
شاردن، ژان(1372-1375)، سفرنامه شوالیه شاردن، ترجمه اقبال یغمائی، تهران: توس.
شاملو، ولی‌قلی‌بن داوودقلی(1371)، قصص‌الخاقانی، تصحیح و پاورقی سید حسن سادات ناصری، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شاه‌طهماسب(1343)، تذکره شاه‌طهماسب(شرح وقایع و احوالات زندگانی شاه‌طهماسب صفوی به قلم خودش)، تهران: کاوه.
شیرازی، عبدی‌بیک(1369)، تکمله‌الاخبار(تاریخ صفویه از آغاز تا 978 ه.ق)، مقدمه، تصحیح و تعلیقات عبدالحسین نوایی، تهران: نشر نی.
عالم‌آرای شاه‌طهماسب (1370)، به کوشش ایرج افشار، تهران: دنیای کتاب.
عالم‌آرای صفوی(1350)، به کوشش یدالله شکری، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
غفاری قزوینی، قاضی احمد(1343)، تاریخ جهان‌آرا، تهران: حافظ.
غفاری کاشانی، قاضی احمد(1404 ق.)، تاریخ نگارستان، مصحح مرتضی مدرسی گیلانی، تهران: حافظ.
غفاری‌فرد، عباسقلی(1402)، دیوان‌سالاری و نظام اداری در روزگار صفویه، تهران: امیرکبیر؛ فلور، ویلم(1400)، دیوان و قشون در عصر صفوی، ترجمه کاظم فیروزمند. تهران: آگه.
فلسفی، نصرالله(1353)، زندگانی شاه عباس اول، تهران: دانشگاه تهران.
فلور، ویلم(1395)، تاریخ مالی ایران در روزگار صفویان و قاجاریان (1925 - 1500) م. ترجمه ابوالقاسم سری. تهران: توس.
فومنی، عبدالفتاح(1349)، تاریخ گیلان وقایع سال‌هالی 923-1038هجری قمری. به تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده. تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
فیدالگو، گریگوریو پری یرا (1357)، گزارش سفیر کشور پرتغال در دربار شاه‌سلطان حسین صفوی، ترجمه از زبان پرتغالی و حواشی از ژان اوبن، تهران: دانشگاه تهران.
فیگوئروا، دن گارسیا دسیلوا(1363)، سفرنامه فیگوئروا، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران: نو.
قبادالحسینی، خورشاه(1379)، تاریخ ایلچی نظام‌شاه(تاریخ صفویه از آغاز تا سال 972ه.ق)، تصحیح، تحشیه، توضیح و اضافات محمدرضا نصیری و کوهیچی هانه‌دا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قزوینی، ابوالحسن(1367)، فوایدالصفویه(تاریخ سلاطین و امرای صفویه پس از سقوط صفویه)، تصحیح، مقدمه و حواشی مریم میراحمدی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
قزوینی، عبداللطیف(1386)، لب­التواریخ، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
قمی، قاضی احمدبن‌ شرف‌الدین‌الحسینی‌القمی(1383)، خلاصه‌التواریخ، به‌تصحیح احسان اشراقی، 2ج، تهران: دانشگاه تهران.
کارری، جووانی‌ فرانچسکو جیملی(1348)، سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، بی‌جا: وزارت فرهنگ و هنر، ارشاد کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی، مؤسسه انتشارات فرانکلین.
کروسینسکی(بی‌تا)، یادداشت‌های کشیش لهستانی عصر صفوی، ترجمه عبدالرزاق دنبلی«مفتون»، با مقدمه و تصحیح مریم میراحمدی، بی‌جا: بی‌نا.
کمپفر، انگلبرت(1363)، سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی.
لمبتون، آ. ک. س، «پیشکش»، دانشنامة جهان اسلام، جلد 5، صص 957-958.
مبارک، شیخ ابوالفضل(1372)، اکبرنامه(تاریخ گورکانیان هند)، به‌کوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
متی، رودلف پ(1390)، اقتصاد و سیاست خارجی عصر صفوی. ترجمة حسن زندیه، تهران: پژوهشکدة حوزه و دانشگاه.
متی، رودی(1397)، ایران در بحران، ترجمة خسرو خواجه نوری، تهران: امیرکبیر.
مرعشی، میرتیمور(1364). تاریخ خاندان مرعشی مازندران. به تصحیح منوچهر ستوده. تهران: اطلاعات.
مشیزی بردسیری، میرمحمدسعید(1369)، تذکرة صفویة کرمان. مقدمه و تصحیح و تحشیه باستانی‌ پاریزی. تهران: علم.
معصوم، میرزامحمد(1351)، تاریخ سلاطین صفویه، به‌کوشش سیدامیرحسین عابدی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
منجم یزدی، ملاجلال‌الدین(1398)، تاریخ عباسی(روزنامه ملاجلال)، تاریخ ایران در روزگار شاه‌عباس صفوی، تصحیح مقصودعلی صادقی، تهران: نگارستان اندیشه.
منشی قزوینی، بوداق(1378)، جواهرالاخبار(بخش تاریخ ایران از قراقویونلوها تا سال 984)، مقدمه، تصحیح و تعلیقات محسن بهرام‌نژاد. تهران: میراث مکتوب.
میرزاسمیعا(1334)، تذکره‌الملوک، تحقیقات و حواشی و تعلیقات مینورسکی، ترجمه مسعود رجب‌نیا، حواشی، فهارس، مقدمه و اعمال نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: تذکره انجمن کتاب.
میزرا رفیعا، محمدرفیع بن حسن(1385)، دستورالملوک، به کوشش و تصحیح اسماعیل مارچینکوفسکی، با مقدمة منصور صفت‌گل، ترجمه علی کردآبادی، تهران: وزارت امور خارجه.
نصیری، محمدابراهیم‌بن‌زین‌العابدین(1373)، دستور شهریاران(سال‌های 1105تا 1110ه.ق پادشاهی شاه‌‌سلطان‌حسین صفوی)، به‌کوشش محمدنادر نصیری مقدم، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
نوایی، عبدالحسین و عباسقلی غفاری­فرد (1388)، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره صفویه، تهران: سمت.
واله اصفهانی، محمدیوسف(1372)، خلدبرین(ایران در روزگار صفویان)، به‌کوشش میرهاشم محدث، تهران: ، موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
وحید قزوینی، محمدطاهر(1329)، عباسنامه(شرح زندگانی 22 ساله شاه‌عباس‌ثانی)، تصحیح و تحشیه ابراهیم دهگان، اراک: فروردین.