تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه شهید چمران اهواز، ایران

2 دکتری تاریخ ایران دوره اسلامی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران اهواز

10.30465/sehs.2023.43956.1883

چکیده

یکی از مهم‏ترین فرقه ‏های مذهبی که از قرون سوم تا ششم هـ.ق اوضاع سیاسی و اجتماعی خراسان بزرگ را تحت تأثیر قرار داد، فرقه کَرّامیه منسوب به ابوعبدالله محمد بن ‏کَرّام سیستانی(متوفی255ق) بود. اینان به ویژه در پیوند با دولت غزنویان مهمترین دوره اعتلای سیاسی خود را تجربه کردند. کَرّامیان که به اهل زهد، صرفه‏ جویی، قناعت و ریاضت اقتصادی مشهور بودند، در دوره غزنویان به طور مشخص همسو با سیاست اقتصادی دولت به اخاذی، رشوه ‏گیری و مصادره اموال مخالفان روی آوردند. این تحقیق با روش توصیف و تحلیل تاریخی در پی پاسخ به این پرسش است، که زمینه‏ های تغییر دیدگاه کرامیان از تحریم کسب به فعالیت‏ های اقتصادی و کسب معیشت چه بوده است؟ یافته‏ ها در این خصوص نشان می ‏دهد، که کرامیان و پیروان‏شان همواره دارای دیدگاه اقتصادی مشترکی نبودند. عدم تقیّد و نیز تظاهر و تساهل در مبانی اعتقادی، ماهیت پایگاه اجتماعی پیروان این فرقه متشکل از طبقات فرودستِ جامعه و نیز تجار و پیشه‏ وران شهری که خود معتقد به کسب و کار بودند و همچنین در نتیجه فرصت سیاسی که برخی سلاطین غزنوی بنابر مصالح خویش در اختیار رهبران کرامیه گذاشتند، عملا موجب تغییر دیدگاه اقتصادی و جایگاه اجتماعی و سیاسی آنان شده ‏بود، چنانکه همسو با سلاطین غزنوی در مصادره‏ ی اموال مخالفان به عنوان یکی از محل درآمدهای نامنظم نقش مؤثری داشتند. از این منظر حمایت غزنویان از کرامیان نیز بی‏ تأثیر از انگیزه ‏های اقتصادی نبوده است.

کلیدواژه‌ها

کتابنامه
 
ابن‏جوزی، عبدالرحمن بن‏علی، المنتظم. ج12، 15، تحقیق محمدعبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیه، 1412ق.
ابن‏خلکان، احمد بن‏محمد، وفیات‏الأعیان، ج5، محقق عباس احسان، بیروت: دار الفکر، بی‏تا.
ابن‏عماد، امام شهاب‏الدین، شذرات الذهب، ج3، محقق محمود الأرناووط، بیروت: دار ابن‏کثیر، 1410ق.
ابن‏کثیر، ابوالفداء، البدایه و النهایه، ج11، بیروت: دار الکفر، 1407ق..
ابن‏منور، محمد، اسرار التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید، به اهتمام والنتین ژوکوفسکی، پطربورغ: مطبع الیاس میرزا بوراغانسکی، 1317.
انصاری هروی، خواجه عبدالله، طبقات الصوفیه، تصحیح و تشیح عبدالحی حبیبی قندهاری، با اهتمام حسین آهی، تهران: انتشارات فروغی، 1362.
باسورث، ادموند، کرامیه در خراسان، ترجمه اسماعیل سعادت، معارف، س5، ش3، 1367، صص 139ـ127.
ـــــ، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، 1372.
بغدادی، ابومنصور عبدالقاهر، الفرق بین الفرق، به اهتمام محمد جواد مشکور، تبریز: کتابفروشی حقیقت، 1333.
بناکتی، ابوسلیمان داود بن‏ ابی‏الفضل،  تاریخ بناکتی: روضة الألباب فی تواریخ الأکابر و الأنساب، به کوشش جعفر شعار، تهران: انجمن آثار ملی، 1348.
بیهقی، ابوالفضل محمد بن‏حسین،  تاریخ بیهقی، تصحیح خلیل خطیب رهبر، تهران: مهتاب، 1374.
پرهیزکار، ذبیح‏الله، «کرامیه و نقش آنان در تحولات فکری و سیاسی ـ اجتماعی خراسان»، پایان‏نامه کارشناسی دوره ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، 1377.
تاریخ سیستان، تصحیح ملک الشعرای بهار، تهران: پدیده خاور، 1366.
تتوی، قاضی‏احمد و آصف‏خان قزوینی، تاریخ الفی، ج3، تصحیح غلامرضا طباطبایی‏مجد، تهران: علمی و فرهنگی، 1383.
حاکم نیشابوری، ابوعبدالله محمد، تاریخ نیشابور، به کوشش بهمن کریمی، تهران: کتابخانه ابن‏سینا، 1337.
حکیم سمرقندی، ابوالقاسم اسحاق، السواد الاعظم، به اهتمام عبدالحی حبیبی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، 1348.
ذهبی، شمس‏الدین محمد بن‏احمد، سیر اعلام النُبلاء، ج16، تحقیق شعیب الأرنووط، بیروت: مؤسسة الرسالة، 1414ق.
رازی، سید مرتضی بن‏داعی، تبصرة العوام، به تصحیح عباس اقبال، تهران: اساطیر، 1364.
رحمتی، محسن، و میترا روشنی، «کرامیان و اوضاع اجتماعی خراسان در دوره غزنویان»، پژوهشنامه تاریخ تمدن اسلامی، س49، ش2، 1395.  صص 198ـ171.
رحمتی، محمدکاظم، «پژوهشی درباره کرامیه»، کتاب ماه دین، ش43، 1380.  صص 77ـ58.
سبکی، عبدالوهاب بن‏علی ، طبقات الشافیعه الکبری، محقق محمود محمد طناحی، عبدالفتاح محمد حلو، قاهره: دار احیاء الکتب العربیه، بی‏تا.
سمعانی، عبدالکریم بن‏محمد،  الانساب، ج12، 11، 5، 2، محقق عبدالرحمان علمی، حیدرآباد: مجلس دایرة المعارف العثمانیة، 1962م.
شفیعی کدکنی، محمدرضا، «یک متن کرامی کمرنگ شده»، نامه بهارستان،  س9. 8، ش14. 13، 1387.  صص 187ـ177.
ـــــ، «سخنان نویافته دیگر از محمد بن‏کرام»، مطالعات عرفانی، ش3، 1385. صص 14ـ5.
شهرستانی، ابوالفتح محمد بن‏عبدالکریم، ملل و نحل، ترجمه مصطفی خالقداد هاشمی، به تصحیح سید محمدرضا جلالی نائینی، تهران: اقبال، 1361.
شیبانی، محمد بن‏حسن، کتاب الکسب، بیروت: مکتب المطبوعات الاسلامیه، 1417ق.
عتبی، ابی‏نصر محمد بن‏عبدالجبار، تاریخ یمینی، ترجمه ابوالشرف ناصح جرفادقانی، تصحیح جعفر شعار، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1374.
عطار، محمد بن‏ابراهیم، تذکرة الاولیاء، مقدمه محد بن‏عبدالوهاب قزوینی، تهران: انتشارات مرکزی، 1336.
عقیلی، سیف‏الدین حاجی بن‏نظام، آثار‏الوزراء، تصحیح و تعلیق میر جلال‏الدین حسینی، تهران: اطلاعات، 1356.
عنصرالمعالی، کیکاوس بن اسکندر، قابوس‏نامه، به اهتمام غلامحسین یوسفی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، 1395.
فارسی، عبدالغفار بن‏اسماعیل، تاریخ نیشابور، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1403ق.
فرای، ر.ن، تاریخ ایران کمبریج، ج4، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر، 1394.
قشیری، ابوالقاسم، رساله قشیریه، ترجمه ابوعلی عثمانی، به اهتمام بدیع الزمان فروزانفر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1345.
کلابادی، ابوبکر محمد، تعرف، به کوشش محمد جواد شریعت، تهران: اساطیر، 1371.
مالامود، مارگارت، «کرامیه در نیشابور»، ترجمه محمد نظری هاشمی، خراسان پژوهی، س3، ش1، 1379.
 
مقدسی، ابوعبدالله محمد، احسن‏التقاسیم، ترجمه علی نقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان، 1361.
منتخب رونق المجالس و بستان العارفین و تحفه المریدین، دو رساله فارسی کهن در تصوف، به تصحیح احمدعلی رجائی، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه تهران، 1354.
هندوشاه استرآبادی، محمد قاسم، تاریخ فرشته، به تصحیح محمد رضا نصیری، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، 1387.
یوسف، فان اس، «متونی درباره کرامیه»، ترجمه احمد شفیعیها، معارف، ش25، 1371.
 
Bonner, Michael, “The Kitab al – kasb Attributed to al- Shaybani: Poverty, Surplus, and the Circulation of Wealth”, Jurnal of the American Oriental Socity, Vol. 121, No. 3, 2001.