تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه پیام نور ، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

چکیده

مناسبات پرحجم تجاری ایران و هند، در آستانه مشروطه کاهش پیدا کرد؛ لیکن همین روابط نیم‌بند نیز در جامعه ایران بازتاب یافت و در پیدایش افکار نو در سیاست و فرهنگ تأثیرگذار بود. مسئله اصلی تحقیق چگونگی زایش سرمایه‌داری نوین در ایران و سهم بازرگانان در ایجاد یک جنبش اجتماعی است.  هدف این نوشتار، بازشناسی جایگاه تجارت با هند و تأثیر آن بر جامعه ایرانی برای حدود دو دهه پیش از شروع جنگ جهانی اول است که با رویکرد  «توصیفی ـ تبیینی» ( Descriptive-explanatory) و به روش «اسنادی» ( Documentary method) و بر پایۀ منابع «کتابخانه‌ای» ( Library method) سامان‌یافته است. فرض می‌شود که تحولات جامعه ایران از رفت‌و‌آمد بازرگانان به هند، تأثیر پذیرفت و یافته‌های پژوهش نیز نشان می‌دهد: افزایش فعالیت بازرگانی بین دو کشور، زمینه پیدایش نوسازی اجتماعی را فراهم کرد؛ لیکن پس از مشروطه و با بروز جنگ داخلی و نابسامانی اوضاع اجتماعی، تجارت با هند کاهش یافت و هرچند این روابط، به آشنایی ایرانیان با برخی از روش‌های تولید کشاورزی و صنعتی یاری رسانید؛ لیکن با ورود کشورهای اشغالگر در جنگ جهانی اول، به چالشی مهلک کشیده شد.

کلیدواژه‌ها

Extended Abstract:

 The effect of trade relations with India on the discourse of modernization and constitutionalism of Iranians (1317 Ah /1900 AD to 1332 Ah /1914 AD)

 Introduction: After the official separation of Afghanistan with the signing of the Paris Agreement, the competition between Russia and England in Iran changed from a political and military shape to an economic competition. A lot of British goods flowed from the gate of the eastern borders to different parts of Iran. Iranian merchants who traded with Europe through Ottoman and Russia expanded their long-standing trade relations with the East through India and, regained their historical role in establish trade between East and West to some extent. While in the west, they were familiar with the methods created by the industrial revolution regarding the production and exchange of goods, they created many commercial and cultural exchanges in the eastern borders with India. British colonial presence in India narrowed the field of competition, however, the Iranians had the advantage that they were culturally more similar to the Indians and these historical ties prevented their business relationship from breaking. The contact with the Zoroastrians of India, who had a privileged position in the society, was also beneficial, and some modernizing and reformist ideas also entered Iran in this way.

Now, the main question is, what effect did trade relations with India have on the modernization discourse of the Qajar period?

Is assumed that the increase in trade exchanges with India changed the attitude of Iranians, and the movement of merchants to India was influential in the development of the constitutional period.

The relations between Iran and India have attracted the attention of many researchers, however, most of the written works are not related to the Qajar period, or have investigated political issues. Among the few works published in the field of economic relations, the article of Ali Akbar Yazdani (2008) is essential in introducing documents. However, it only deals with the tea trade and does not show the different dimension of the trade relations between Iran and India. Work of Charles Cesei (1369) has valuable statistics about the trade between Iran and India during the Qajar period. Willem Flor (1365) has also given short information about the social status of Iranian and Indian merchants in his book. John Foran (1371) studied the reasons for the underdevelopment of Iran's economy during the Qajar period. The role of the British East India Company in Iran has also been studied by Gholamreza Varharam (1364). Moreover Haider Amiri (1393), Abbas Sarafaraz (1385), and Habibullah Saeedinia (1390) have also dealt with the commercial exchanges between Iran and India during the Qajar period through the Persian Gulf and the issue of opium export and arms smuggling in this Seaway, However, most of the published works have either dealt with the political relations between Iran and India or have focused on the extensive political and economic relations between Iran and India during the Safavid period. Since there is no independent work that shows the contribution of merchants and trade exchanges with India in the modernization process in Iran. The importance of trade with India during the Qajar period and the views of merchants and Iranians who traveled to India have been evaluated.

Methodology: The purpose of this article is to recognize the position of trade with India and its impact on Iranian society for about two decades before the start of the First World War, which has been done with a "qualitative" and "descriptive-explanatory" approach and with a "documentary" method.

The authors reviewed the trade relations with India in the Qajar period based on "library" sources and by referring to the archives and using the "documents" method; they evaluated the validity of the data, and then they do a "qualitative" analysis.

Discussion and conclusion: Indian and European goods that flowed to Iran from the beginning of the Qajar period until the beginning of the First World War, made Iranians familiar with new ways of trading. Trade with India also encouraged Iranians to produce products such as tea, opium, and cotton, which changed the pattern of cultivation and damaged the subsistence economy of the country. On the other hand, in addition to human and goods smuggling, European commercial companies sometimes ignored the rights of Iranian business people. Indian and English merchants were supported by capitulation, and the pressure of the consulates towards the customs employees. The increase of the British military presence under the pretext of fighting arms smuggling caused that country to dominate the trade of the southern and eastern regions of Iran.

Observing these inequalities and foreign interference was one of the reasons for the dissatisfaction of busines people and intellectuals and their tendency towards constitutionalism. The idea of social modernization and legalism entered the country through trade with India.

After the constitution, fruitless efforts were made to establish a bank. However, due to civil wars, road insecurity, and the weakening of the central government's sovereignty, trade with India decreased. After that, the British government focused on maintaining the oil flow from the Persian Gulf. Furthermore, for several decades, the vital artery of Iran's trade with India was exclusively available to England.

Keywords: commerce, constitutionalism, social modernization, India, colonialism

آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، 1332ق.، شناسه بازیابی 62/37/115/240
آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، 1332ق.، شناسه بازیابی 59/37/115/240
آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، 1332ق.، شناسه بازیابی 55/37/115/240
آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، 1332ق.، شناسه بازیابی 281/37/115/240
آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران (ساکما)، 1333ق.، شناسه بازیابی 9/37/115/240
اسناد بایگانی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران (اِستادوخ)، 1320ق.، صندوق 9، پوشه 8.
اسناد بایگانی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران (اِستادوخ)، 1317ق.، صندوق 7، پوشه 4.
اسناد بایگانی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران (اِستادوخ)، 1316ق.، صندوق 35، پوشه 5.
اسناد بایگانی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران (اِستادوخ)، 1317ق.، صندوق 15، پوشه 5.
اسناد بایگانی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران (اِستادوخ)، 1320ق.، صندوق 39، پوشه 13.
اسناد کارگزاری بوشهر، (1385)، کوشش مرتضی نورائی، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران و بنیاد ایران‌شناسی شعبه استان بوشهر، چ‌اول.
اسنادی از روابط ایران و هند در دوره مظفرالدین شاه قاجار، (1376)، کوشش احمد جلالی فراهانی، تهران: وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، چ‌اول.
دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی، لرد کرزن در خلیج‌فارس بر پایه اسناد وزارت امور خارجه، (1370)، تهران: واحد نشر اسناد، چ‌اول.
کتاب آبی؛ گزارش‌های محرمانه وزارت امور خارجه انگلیس درباره انقلاب مشروطه ایران [8جلد]، (1369)، کوشش احمد بشیری تهران: نشر نو، چ‌اول.
یزدانی، علی‌اکبر(بهار 1388)، «تاریخچه چای در ایران؛ مروری بر چند سند». تهران: مجله پیام بهارستان، دوره دوم، شماره 3، صص 527 ـ 534).
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان، (1363)، المآثر و الآثار؛ چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین‌شاه. کوشش ایرج افشار، تهران: اساطیر، چ‌دوم.
امیری، حیدر،(پاییز 1393)، «تجارت بندر بوشهر در حوزه خلیج‌فارس؛ دوره قاجار». تهران: فصل‌نامه مطالعات خلیج‌فارس، سال 1، شماره 3، صص 81-93.
بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال‌ایران در قرون ۱۲ و ۱۳ و ۱۴ هجری، [جلد ۱]، تهران: زوار، چ‌چهارم، ۱۳۷۱.
برومند، صفورا،(زمستان 1378)، «سرکنسولگری بریتانیا در بوشهر»، تهران: فصلنامه تاریخ روابط خارجی، سال اول، شماره 1، صص 31-48.
پولاک، یاکوب ادوارد، (1368)، سفرنامه پولاک؛ ایران و ایرانیان. ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی، چ‌دوم.
ترابی، سهیلا،(زمستان 1392)، «برآمدن سرمایه‌داری نوین ایرانی؛ بررسی موردی شرکت اسلامیه»، تهران: دانشگاه الزهرا، مجله علمی‌ ـ پژوهشی تاریخ اسلام و ایران، شماره 20، صص 35 تا 56).
حائری، عبدالهادی، (1399)، نخستین رویاروئی‌های اندیشه‌گران ایران با دو رویة تمدن بورژوازی غرب، تهران: امیرکبیر، چ‌هفتم.
خانیکوف، ولادیمیروویچ، (1375)، سفرنامه خانیکوف؛ گزارش سفر به بخش جنوبی آسیا. ترجمه اقدس یغمایی و ابوالقاسم بیگناه، مشهد: استان قدس رضوی، چ‌اول.
روزنامه ثریا، (24 جمادی الاول 1317، سال اول، شماره 49، ص 7).
روزنامه حبل‌المتین، (اول ذی‌حجه 1317، سال 7، شماره 18، ص 20).
روزنامه حبل‌المتین، (ربیع‌الثانی 1319، سال 9، شماره 41، ص 3-4).
روزنامه حبل‌المتین، (صفر 1320، سال 8، شماره 24، ص 22).
سایکس، پرسی، (1363)، سفرنامه ژنرال سر پرسی؛ ده هزار مایل در ایران. ترجمه حسین سعادت نوری، تهران: لوحه، چ‌اول.
سرافراز، عباس، (1385)، «قاچاق اسلحه در خلیج‌فارس»، مجموعه مقالات همایش بین‌المللی خلیج‌فارس در گستره تاریخ، (3 و 4 خرداد 1384 گروه تاریخ دانشگاه اصفهان)، اصفهان: دانشگاه اصفهان، چ‌اول.
سعیدی نیا، حبیب‌الله،(بهار 1390)، «تجارت تریاک در بنادر شمالی خلیج‌فارس 1291-1343ق./1874-1924م.»، تهران: دانشگاه الزهرا، فصلنامه علمی ـ پژوهشی تاریخ اسلام و ایران، سال بیست و یکم، دوره جدید، شماره 9، پیاپی 91، صص 93-120.
سفرنامه سلطان الواعظین ابوالفتح حسنی حسینی، (تاریخ فیلم‌برداری 1388)، تهران: کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، بخش دیداری و شنیداری، میکروفیلم نسخه خطی شماره 3144.
طالبوف، عبدالرحیم بن ابوطالب، (1356)، کتاب احمد، با مقدمه و حواشی باقر مؤمنی، تهران، شبگیر، چ‌دوم.
عیسوی (ایساوی)، چارلز، (1387)، «نفوذ اقتصادی اروپا 1872-1921». تاریخ ایران کمبریج [جلد هفتم] قسمت دوم قاجاریه، ترجمه تیمور قادری، تهران: مهتاب، چ‌سوم.
عیسوی، چارلز، (1369)، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند. تهران: نشر گستره، چ‌دوم.
فاتح، مصطفی، (1358)، پنجاه سال نفت ایران، تهران: پیام، چ‌اول.
فرجی، مهدی؛ نصیری، حامد رضا، (پاییز و زمستان 1400)، «سفرنامه‌های فارسی هند، نخستین روایتگران نظام مشروطه انگلیس؛ مطالعه موردی: شگرف‌نامه ولایت، تحفه‌العالم و مسیر طالبی»، زاهدان: دانشگاه سیستان و بلوچستان، فصلنامه علمی ـ پژوهشی مطالعات شبه‌قاره، سال 13، شماره 41، صص 213-234.
فلور، ویلم، (1365)، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران، ابوالقاسم سرّی، تهران: توس، چ‌اول.
فوران، جان، (فروردین و اردیبهشت 1371)، «مفهوم توسعه وابسته؛ کلید اقتصاد سیاسی ایران در عصر قاجار [قسمت اول]». تهران: اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، شماره 55 و 56، صص 34-39.
کاشانی، سید حسن، (1380)، مکالمه سیاح ایرانی با شخص هندی، تصحیح غلامحسین میرزا صالح، تهران: کویر، چ‌اول.
کرمانشاهی، آقا احمد بهبهانی، (1375)، مرآت الاحوال جهان‌نما، تصحیح و مقدمه علی دوانی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ‌دوم.
کوشکی، فرشته، (پاییز 1390)، «سفرنامه هند، کشمیر و برمه؛ گزارش سفر نویسنده به هند و برمه طی سال‌های 1290 تا 1294ق.». تهران: مجله پیام بهارستان،  دوره دوم، سال‌4، شماره‌13، صص 709ـ 781.
گریوز، رز، (1387)، «روابط ایران با هند و هند بریتانیایی 1798-1921». تاریخ ایران کمبریج [جلد هفتم] قسمت دوم قاجاریه، ترجمه تیمور قادری، تهران: مهتاب، چ‌سوم.
ملک‌زاده، مهدی، (1383)، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران: انتشارات سخن، چ‌اول.
نائبیان، جلیل؛ علیپور سیلاب، جواد، (زمستان 1389)، «تجارتخانه‌های زرتشتیان در دوره قاجار»، اصفهان: فصل‌نامه علمی ـ پژوهشی پژوهش‌های تاریخی، دوره جدید، سال دوم، شماره پیاپی 8، صص 15-34.
نصیری طیبی، منصور،(تابستان 1384)، «نقش بریتانیا در رویدادهای سیاسی فارس در دوران مشروطیت (1330-1324ق./1912-1906م.)»، تهران: فصل‌نامه تاریخ روابط خارجی، شماره 23، صص 250 -219.
نورایی، مرتضی؛ رضایی، زهرا، (پاییز 1389)، «تجارت و قاچاق اسلحه توسط افغان‌ها در خلیج‌فارس و اقدامات انگلستان در جلوگیری از آن سال‌های 1332-1315ق./1914-1897م.» تهران: فصل‌نامه تاریخ روابط خارجی،  سال 11، شماره 44، صص 178-151.
ورهرام، غلامرضا، (پاییز 1364)، «کمپانی انگلیسی هند شرقی در ایران»، مشهد: دانشگاه فردوسی، مجله علمی ـ پژوهشی جستارهای ادبی، سال 18 شماره 3 شماره پیاپی 70، صص 469ـ 516.
هالینگبری، ویلیام، (1363)،‌ روزنامه‌ س‍ف‍ر ه‍ی‍ئ‍ت‌ س‍رج‍ان‌ م‍ل‍ک‍م‌ ب‍ه‌ درب‍ار ای‍ران‌ در س‍ال‌ه‍ای‌ ۱۷۹۹، ۱۸۰۰، ۱۸۰۱م.، ترجمه هوشنگ امینی، تهران: کتاب‌سرا، چ‌اول.