تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار علوم انسانی و اجتماعی دانشگاه فرهنگیان، پردیس حکیم فردوسی البرز، ایران

چکیده

با ورود اعراب مسلمان به ایران در پی فتوح اسلامی، اسکان آنها از نظر مکان­یابی، ارتباط و تعامل آنها با بومیان ایرانی اهمیت به­سزائی یافت. مهاجرت اعراب به ایران در سده نخست اسلامی، در مسئله مالکیت زمین و نحوه بهره­برداری و اداره آن تحولات عمیقی به­وجود آورد که در برخی موارد با با سنت‌های ملکی ایران و یا موازین فقهی اسلام مطابق بود، امّا در بسیاری موارد در تضّاد با این اصول شمرده می‌شد. پرسش اصلی مقاله این است که اسکان اعراب فاتح در ایران چه تحولاتی در مناسبات زمینداری و حقوق مالکیت زمین به­وجود آورد؟ برای پاسخ به این پرسش به شیوه تبیین داده‌های تاریخی پرداخته شده و دستاورد این پژوهش نشان می‌دهد که اعراب در سه قرن نخست اسلامی، برای جاری کردن قواعد شرع اسلام در سنت­ها و قوانین ملکی ایران تلاش زیادی به‌کار بستند، اما چالش­های بسیاری نیز پیش روی خود داشتند و این چالش‌ها تا قرن‌های بعد ادامه یافت.

کلیدواژه‌ها

Extended Abstract

  The Settlement Pattern of Muslim Arabs in Iran and its Reflection in Land Ownership and Proprietary Relationships

 Land ownership and civil relations are important issues in Iran's economic history. Pre-Islamic Iranian governments, especially the Sassanids, regulated civil affairs by compiling legal rules and paying attention to the customary principles of the society. The conquest of Iran and the subsequent settlement of conquering Arabs in different regions caused deep changes in these relations. With the arrival of Muslim Arabs in Iran, their settlement became more important in terms of location, their relationship and interaction with Iranian natives. In an overview, the process of Arab settlement took place in three stages:

     In the first stage, due to the lack of recognition and lack of security of the conquerors, settlement had a military aspect. The Mujahideen, especially the commanders and governors, along with their families, settled in the important areas of the army, the roads and the outskirts of the big and key cities.

In the second stage, due to the emergence of some problems and considerations such as livelihood problems, the difficulty of managing the conquered lands, and financial and tax issues, the conquerors resorted to collective settlement in marginal areas and separated from the natives. The construction of the cities of Kufa and Basra is one of them. In the third stage, the conquerors gradually settled among the natives. Uprisings such as the Qaran uprising in Khorasan in 32 AH against the Arabs were a big alarm for the Arabs and made them more aware of the difficulties of governing Iran. Therefore, the issue of migration of Arab tribes became necessary to control more conquered areas

  The migration of Arabs to Iran in the first Islamic century brought about deep changes in the issue of land ownership and the way it was used and managed, which in some cases was in accordance with the civil traditions of Iran or Islamic jurisprudence standards, but in many cases it was in conflict with These principles were considered.

     The main question of the article is, what changes did the settling of Arab conquerors in Iran bring about in land tenure and land ownership rights? To answer this question, the method of explaining the historical data has been discussed and the result of this research shows that the Arabs in the first three centuries of Islam made a lot of effort to implement the rules of Islamic Sharia in the traditions and civil laws of Iran, but there were many challenges. were also facing them and these challenges continued until the following centuries.

  The background of the research shows that despite the researchers' attention to important issues such as the migration and settlement of Arab tribes to Iran, land ownership and its jurisprudential foundations in the Islamic period, tribute and other issues related to this issue, but the role and pattern of settlement of Muslim Arabs in Iran And its reflection in land ownership and civil relations has not been independently researched, which is one of them in researches such as the article by Muftakhari and his colleagues (2013) entitled "Social consequences of the migration of Arab tribes to Khorasan in the early Islamic centuries". He considers economic motives as the most important reason for the migration and settlement of Arabs in Khorasan. Faiq Najm Mosleh (1414 AH) in the study of "the settlement of Arab tribes in the Kerman region in the first century of Hijri" has examined the issue more from the point of view of geographical diversity and has not dealt with property relations. Hatami (2019) considers the process of transformation of the concept of peasant in Iran after Islam from an aristocratic landowner to a rural farmer as a result of economic changes and changes in the land tenure system. Bayat and Dehghanpour (2013) in the article "Motives of Muslim Arab Migration to Iran during the Conquest and its Consequences" consider the financial and booty-seeking motives as the main motivation for Arab migration and settlement in Iran. Turkmeni Azar (1387) in his analysis of peace agreements between Muslims and Iranians in the Islamic conquests believes that the religious motivation at the beginning of the conquests quickly turned into a power struggle with economic goals, and in this way, the natural rights of the people of the conquered areas were not given much attention.

    The findings of the research indicate that the scope of the government's involvement in the matter of land ownership and the methods of its exploitation, which had increased since the end of the Sassanid period, continued in the Islamic conquest. The process of settling Arabs in Iran, which lasted for about 2 centuries in three stages, brought about important changes in the rules of land ownership and exploitation. Arabs gradually made profound changes in the form and nature of land ownership and the methods of its transfer in the discussion of land ownership by relying on jurisprudential principles and some non-religious traditions taken from the traditions of the Arab or Iranian society. In this context, the conditions of the conquerors and the political and economic requirements, as well as the way of dealing with the natives, were decisive. The expansion of the Taljie method, which was in clear contradiction with private ownership, the Arabs' way of dealing with Khalsa properties, which seemed to be in agreement with the jurisprudence rules and some of Iran's previous civil traditions, ultimately caused a lot of confusion in the concept of ownership and exploitation methods. He created from the land. - The jurisprudential and customary disturbances in the land issue caused reforms such as the reforms of Umar Ibn Abdul Aziz, but these reforms widened the gap between the Sharia and the existing conditions.

Key words: Arab settlement in Iran, civil relations, civil rules, land ownership in Iran, Islamic land management.

قرآن کریم
البخاری الجعفی، محمد بن إسماعیل أبو عبدالله(1422ه.ق) ،صحیح بخاری (ج4)، محقق محمد زهیر بن ناصر الناصر، دمشق: دار طوق النجاة.
ابن اسفندیار، بهاء الدین محمد بن حسن(1366)، تاریخ طبرستان، به کوشش عباس اقبال، تهران: پدیده.
ابن بلخی(1385)، فارسنامه، به کوشش لسترنج و نیکلسون، تهران: اساطیر.
ابن طقطقی، محمد بن علی بن طباطبا(1348)، الفخری فی الآداب السلطانیه و الدول الاسلامیه، ترجمه محمد وحید گلپایگانی، تهران: علمی و فرهنگی.
ابویوسف، یعقوب بن ابراهیم(1979م)، الخراج (2ج)مصحح احمد محمدشاکر، بیروت: دارالمعرفه .
اجتهادی، ابوالقاسم (1363)، بررسی وضع مالی و مالیه مسلمین ( از آغاز تا پایان دوران اموی) ، تهران: سروش.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم(1368)، مسالک و ممالک، به کوشش ایرج افشار،تهران: علمی و فرهنگی.
اصفهانی،حمزه بن حسن(1346)، تاریخ پیامبران و پادشاهان(سنی ملوک الارض و الانبیاء)، ترجمه جعفر شعار، تهران: بنیادفرهنگ ایران زمین.
اکبری، امیر(1388)، «فتح خراسان و مهاجرت قبائل عرب به این سرزمین»، پژوهش­نامه تاریخ، س5، ش17، زمستان، صص18-1
المختارات من الرسائل(1379)، به کوشش ایرج افشار و غلامرضا طاهر، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
امام سجاد(ع)(1374)، صحیفه سجادیه، ترجمه شیخ حسین انصاریان، به کوشش حسین استاد ولی، تهران: پیام آزادی.
اوستا (1355)، به کوشش و ترجمه جلیل دوستخواه، تهران: مروارید.
آذرنوش،آذرتاش و دهقان پور، زهره(1388)، «زنان در کشاکش نبرد: حضور زنان مسلمان در جنگ‌ها تا پایان دوره اموی»، پژوهش زنان، دوره 1، ش1، زمستان، صص75-97،
آملی، مولانا اولیاء­الله(1348)، تاریخ رویان، به کوشش منوچهر ستوده ، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
بلاذری، ابوالحسن احمدبن یحیی(1337)، فتوح البلدان، به کوشش و ترجمه محمد توکّل، تهران: نقره.
بیات، علی و دهقان پور، زهره (1390)،« انگیزه‌های کوچ اعراب مسلمان به ایران در جریان فتوح و پی آمدهای آن»، سخن تاریخ، سال5،ش15، زمستان، صص21-42.
پطروشفسکی، ایلیا پاولویچ(1363)، اسلام در ایران- از هجرت تا پایان قرن نهم هجری، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام.
پیگولوسکایا،­ن(1377)، شهرهای ایران در روزگار پارتیان و ساسانیان، ترجمه عنایت­الله رضا، تهران: علمی و فرهنگی.
ترکمنی آذر، پروین(1387)،« تحلیلی بر قراردادهای صلح مسلمانان با ایرانیان»، فرهنگ،  ش 68،زمستان،صص59-110
جرّ، خلیل(1370)، فرهنگ عربی – فارسی لاروس(ج1)،ترجمه سیدحمید طبیبیان، تهران: امیرکبیر.
جهشیاری، ابی عبدالله(1988م)، کتاب الوزراء و الکتاب، تحقیق حسن­الزین، بیروت: دارالفکر الحدیث.
حاتمی، امیرحسین(1399)، «بررسی تحول تاریخی مفهوم دهقان از زمین دار اشرافی به روستائی کشاورز-از دوره باستان تا سده ششم هجری»، پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، ش26، پائیز و زمستان، صص73-92.
خوارزمی، ابوعبدالله محمد بن احمد بن یوسف(1362)، مفاتیح العلوم(ج2)، ترجمه حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی.
دنت، دانیل(1358)، مالیات سرانه و تاثیر آن در گرایش به اسلام، ترجمه محمد علی موحد، تهران: خوارزمی.
دینوری، ابوحنیفه احمد بن داود(1364)، اخبارالطوال، ترجمه محمود مهدوی دامغانی، تهران:نشرنی.
زرین کوب، عبدالحسین(1368)، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: امیر کبیر.
صابی، هلال بن محسن(1424ه.ق)، تحفه الامراء فی التاریخ الوزراء، تصحیح عبدالستار احمد فراج، قاهره: دارالافاق  العربیه.
صدر، محمدباقر(1349)، اقتصاد ما (ج2)، ترجمه عبدالعلی اسپهبدی، قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
طبری، محمد بن جریر(1362)، تاریخ الرسل و الملوک ( تاریخ طبری)، (ج1،2،5،6 )، ترجمه ابوالقاسم پاینده ، تهران: اساطیر.
عمید، حسن(1363)، فرهنگ فارسی(ج1)، تهران: امیرکبیر.
فرای­، ریچارد نلسون(1380)، تاریخ ایران ( جلد چهارم: از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان)، ترجمه حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
همو(1375)، عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمه مسعود رجب نیا، تهران: سروش.
قمی، حسن بن محمد بن حسن(1361)، تاریخ قم، ترجمه حسن بن علی بن حسن عبدالمک قمی (­در قرن نهم هجری)، به کوشش سید جلال الدین تهرانی، تهران: توس.
کاتبی، غیداء خزنه(1393)، خراج از آغاز فتوحات اسلامی تا میانه‌ی قرن سوم هجری. ترجمه‌ی حسین منصوری. تهران: سمت.
گردیزی، عبدالحی بن ضحاک(1363)، زین الاخبار ( تاریخ گردیزی)، به کوشش عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
لمتون،آن.کی اس(1385)، سیری در تاریخ ایران بعد از اسلام، ترجمه یعقوب آژند، تهران: امیرکبیر.
همو(1377) ، مالک و زارع در ایران، ترجمه دکتر منوچهر امیری، تهران: علمی و فرهنگی.
همو(1372) ،تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشرنی.
ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد بن حبیب(1406ه.ق)، الاحکام السلطانیه والولایات الدینیه، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
مدرسی طباطبایی، حسین(1362)،‌ زمین در فقه اسلامی (ج1و2)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
مسکویه،ابوعلی(1369)، تجارب الامم و تعاقب الهمم(ج1)، ترجمه ابوالقاسم امامی، تهران: سروش
همو(1376)، تجارب الامم و تعاقب الامم(ج5)، ترجمه علی نقی منزوی، تهران: توس.
مصلح، فائق نجم(1414ه.ق)، «السکان العرب فی الاقلیم کرمان خلال القرن الأول الهجری». المورخ العربی، العدد 47، صص 157 ـ 166.
معین، محمد(1381)، فرهنگ فارسی(ج1)، تهران: آدنا.
مفتخری، حسین و نیکو، محمود و بهرامیان، مسعود(1393)، « پی آمدهای اجتماعی مهاجرت قبائل عرب به خراسان در قرون نخستین اسلامی»، تاریخ اسلام، سال 15،ش4، پیاپی60،زمستان، صص145-169.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد(1385). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. ترجمۀ علی‌نقی منزوی. تهران: کومش.
موسوی، جمال(1381)، «طعمه و تحول آن در اسلام»، تاریخ اسلام،سال سوم. شماره 12، زمستان، صص 5-14.
نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر(1363)، تاریخ بخارا، ترجمه ابونصر احمد بن محمد بن نصر القباوی، تلخیص محمد بن زفر بن عمر، تصحیح مدرس رضوی، تهران: توس.
یاقوت حموی، ابی عبدالله یاقوت‌بن عبدالله (1383)، معجم البلدان. ترجمۀ علی‌نقی منزوی. تهران: سازمان میراث فرهنگی.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب بن واضح(1374)، تاریخ یعقوبی (2 ج)، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
همو (1387)، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، تهران: علمی و فرهنگی.
 Lapidus, Ira Marvin (2002), A history of Islamic societies, Cambridge University Press.
Lokkegaard. F (1950); Islamic Taxtion in the classic period. Copenhagen.
Sait, Siraj &Lim, Hilary (2006), Land, Law and Islam Property and Human Rights in the Muslim World, Zed Books Ltd, London & New York.