نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای باستان شناسی دوران اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشیار گروه باستان شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 استاد گروه باستان شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

 بافت تاریخی دوره قاجار که به‌عنوان بافت تاریخی آغاز گذار از سنت به مدرنیته در تاریخ ایران شناخته می‌شود شرایط تاریخی‌ای را رقم زد که بر ساحت‌های مختلف جامعه ایرانی ازجمله منظرهای فرهنگی روستاها تأثیر گذاشت. به‌تناسب مفهوم منظر روستایی، سؤالاتی که این پژوهش سر آن دارد به آن‌ها پاسخ دهد عبارت‌اند از: عوامل تاریخی چگونه بر منظرهای روستایی تأثیر گذاشت ؟ و آیا این عوامل منجر به گذار از منظرهای سنتی روستایی به منظرهای مدرن شد؟ درک چگونگی تأثیرپذیری روستاها از عوامل تاریخی هدف اصلی این نوشتار است و برای نیل به آن‌یک روش‌شناسی تحلیلی – مفهومی مورداستفاده قرار می‌گیرد. پژوهش حاضر با کانون قرار دادن مفهوم منظرهای روستایی نحوه تأثیر چهار عامل تاریخی پررنگ دوره قاجار یعنی امنیت، مسئولیت حاکمان در قبال روستاها، جایگاه ایران در بازارهای جهانی و تلاش‌ها برای مدرن‌سازی کشاورزی موردبررسی قرار داده. درنتیجه باید گفت امنیت در نوع فرم معماری روستاها، متروک شدن بسیاری از آن‌ها و ترس کشاورزان از فعالیت، اقدامات عمرانی حاکمان قاجاری تأثیر کمی در بهبود شرایط منظرهای روستایی داشته و جایگاه ایران در بازارهای جهانی، کشاورزی ایران حالت تجاری تغییر داده است و تلاش‌ها برای مدرن سازی روش‌های کشاورزی بی‌نتیجه مانده است و منظرهای روستایی در پایان دوره قاجار حالت سنتی  را داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها

آدمیت، فریدون(1356)، اندیشه ترقی و حکومت قانون در عصر سپه‌سالار، تهران، خوارزمی
آدمیت، فریدون و هما ناطق(1398) ، افکار سیاسی و اجتماعی در آثار منتشرنشده دوران قاجار، تهران، آگاه
ادیب فر، فروزان(1385)، جامعه روستایی ایران در آستانه انقلاب مشروطه، مسکویه (دانشگاه آزاد ری)، پیش‌شماره 2،  35-47،
اشرف، احمد(1365)، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران؛دوره قاجاری، تهران، زمینه
اعتضادالسلطنه، علیقلی میرزا(1370)، اکسیرالتواریخ (تاریخ قاجاریه از آغاز تا سال 1259 ق)، به اهتمام جمشید کیان‌فر، تهران، ویسمن
اعتمادالسلطنه، محمدحسن(1363)، تاریخ چهل‌ساله ایران در دوران حکومت ناصرالدین شاه، به کوشش ایرج افشار، جلد 1، تهران، اساطیر
اعتمادالسلطنه، محمدحسن(1357) ، صدرالتواریخ یا تاریخ صدور قاجار، شرح‌حال یازده نفر از صدراعظم‌های پادشاهان قاجار، به کوشش محمد مشیری، تهران، روزبهان
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان(1367) ، مرآۀ البلدان،  به کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث‌، جلد دوم با تصحیح و حواشی و فهارس، تهران، دانشگاه تهران
افضل الملک، میرزا غلامحسین(1361)، افضل التواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان،  تهران، تاریخ ایران
الگار، حامد(1369 دین و دولت در ایران؛، نقش علما در دوره قاجاریه، ترجمه ابوالقاسم سری. تهران،توس
انصاف‌پور، غلامرضا(1363)، ایران و ایرانی به تحقیق در صد سفرنامه خارجی،  تهران: کتابقروشی زوار
اولیویه، ا(1371)، سفرنامه اولیویه، ترجمه محمد طاهر میرزا، مصحح غلامرضا ورهرام، چاپ اول، تهران، انتشارات اطلاعات
بارونز، آلکس(1373) ، سفر به ایران در عهد فتحعلی شاه قاجار، ترجمه حسن سلطانی‌فر، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی
براون، ادوارد(1338)، انقلاب ایران، ترجمه و حواشی به کوشش احمد پژوه، تهران، نشر معرفت
بن‌تان، آگوست(1354)، سفرنامه آگوست بن‌تان، ترجمه منصوره نظام مافی اتحادیه. تهران
بهرامی، تقی(1330)، تاریخ کشاورزی ایران، تهران، دانشگاه تهران
پهنادایان، شاهین(1396) ، مروری بر ساختار اجتماعی و اقتصادی ایران عصر قاجار، فصلنامه تخصصی علوم سیاسی، سال سیزدهم، شماره سی و هشتم، 137-194
پولاک، یاکوب ادوارد (1368)، سفرنامه پولاک «ایران و ایرانیان»،  ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی
پیله ور، صادق، تاریخ مطبوعات ایران، روزنامه فلاحت مظفری، کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 3/09/1399، https://www.ical.ir/ical/fa/Content/np2/1399100391856
تهرانی، آقاسید مصطفی(1385)، سفرنامه گوهر مقصود (خاطرات سیاسی و اجتماعی در دوره استبداد صغیر)، به کوشش زهرا امیرخانی، تهران: میراث مکتوب
جابری انصاری, حاج میرزاحسن خان(1378)، تاریخ اصفهان، تصحیح و تعلیق جمشید مظاهری، جلد اول،  اصفهان، مشعل
جمال‌زاده، سیدمحمدعلی(1335)،  گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران، برلین، انتشارات اداره کاوه
جمال‌زاده، سیدمحمدعلی(آوریل 2019) «چیستی مناظر روستایی»، http://www.iranicomos.org/?p=6214، 2
حسینی فسایی،میرزا حسن(1367)،  فارسنامه ناصری، تصحیح منصور رستگار فسایی، جلد دوم، تهران، امیرکبیر
دروویل، گاسپار(1389)، سفرنامه دروویل، ترجمه جواد محیی، تهران، نیک‌فرجام
دهقان حسام پور،مهدی و .مصطفی ندیم(1394)، تأثیر تجاری شدن تریاک در تغییر وضعیت زمین‌داری و مناسبات شغلی دوره قاجاریه، فصل‌نامه پژوهش‌های تاریخی (علمی-پژوهشی)، سال پنجاه و یکم، دور جدید، سال هفتم شماره 4، پیاپی 28، 33-44
دهقان‌نژاد،مرتضی و مولود ستوده(1389)، فرمانگذاری خالصجات در اصفهان دوره ناصرالدین‌شاه (تبدیل زمین‌های دولتی به زمین‌های اربابی به‌طور مشروط، فصلنامه گنجینه اسناد، سال بیستم، دفتر سوم،80-91
روزنامه فلاحت مظفری، «اخبار رسمی»،  نمره اول، دویم ، 1318 ه.ق
زمانی‌پور، اسدالله(1386)، آموزش کشاورزی در ایران: آغازی اشتباه و انجامی بی‌سرانجام، علوم ترویج و آموزش کشاورزی ایران، جلد 3، شماره 1، 159-174
زیباکلام، صادق(1377)، سنت و مدرنیته، ریشه‌یابی علل ناکامی اصلاحات و نوسازی سیاسی در ایران عصر قاجار، تهران، روزنه
سپهر، محمدتقی لسان الملک(1377)، ناسخ التواریخ، جلد دوم، به کوشش جمشید کیانفر، تهران، اساطیر
سعیدی، عباس(1390)، مبانی جغرافیای روستایی، چاپ سیزدهم، تهران، سمت
سیاح محلاتی، م(1356)، خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت، به تصحیح سیف‌الله گلکار، تهران، امیرکبیر
سیف، احمد(1373)،  اقتصاد ایران در قرن نوزدهم ، ویراستار احمد کاظمی، تهران، چشمه
سیف، احمد(1389)،  قرن گمشده؛ اقتصاد و جامعه ایران در قرن نوزدهم، تهران، نشر نی
شجاعی دیوکلایی، سیدحسن(1398)، توسعه‌نیافتگی و صنعتی سازی ایران عصر قاجار و پهلوی اول، تهران، تیسا
شوستر،مرگان(1385)، اختناق ایران، ترجمه حسن افشار، تهران، ماهی
شیل، ماری(1368)، خاطرات لیدی شیل «همسر وزیرمختار انگلیس در اوایل سلطنت ناصرالدین‌شاه»، ترجمه حسین ابوترابیان، تهران، نشر نی
علیزاده بیرجندی، زهرا و علی آرامجو(1390)، رشد کشاورزی تجاری و پیامدهای آن در نیمه دوم قاجاریه مطالعه موردی: ولایت قاینات، مطالعات تاریخ فرهنگی، سال دوم، شماره هفتم،121-135
عیسوی، چارلز(1362)، تاریخ اقتصادی ایران، قاجاریه 1215-1332 ه.ق، ترجمه یعقوب آژند، تهران، گستره
فشاهی، محمدرضا(1360)، تکوین سرمایه‌داری در ایران (1796-1905)، تهران، گوتنبرگ
فلور، ویلم(1399)، کشاورزی ایران در دوره قاجار، ترجمه شهرام غلامی، تهران، علمی فرهنگی
فوروکاوا، نوبویوشی(1384)، سفرنامه فوروکاوا، ترجمه هاشم رجب زاده و کینجی ئه اورا،  تهران، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی
کرمانی، ناظم الاسلام(1396)، تاریخ بیداری ایرانیان، جلد 1-3.  تهران، امیرکبیر،1396
کرزن، جرج.ن.(1373)، ایران و قضیه ایران، جلد اول، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران، انتشارات علمی-فرهنگی
لمتون، آن کاترین سواین،  مالک و زارع، ترجمه منوچهر امیری، چاپ اول،  تهران، علمی فرهنگی، 1339
محمدنیا، اصغر(1394)، از دارالخلافه تا کردستان؛ طهران و کردستان از دوربین علی خان والی، تهران، اوحدی
منصوربخت، قباد(1388)، کشاوری تجاری در دوره قاجاریه، تاریخ ایران، شماره 3، پیاپی 61/5، 123-150
منصوربخت، قباد(1398)،  ایران ناصری و ناکامی در توسعه صنعتی، تهران، نگارستان اندیشه
موریه، جیمز(1386)، سفرنامه جیمز موریه، سفر یکم از راه ایران، ارمنستان و آسیای کوچک به قسطنطنیه، در سال های 1808 و 1809 ، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، توس
نورایی، مرتضی(1386)، کارخانه قند کهریزک و اسناد نویافته،  فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره 33، 32-90
وقایع نگار مروزی، میرزا محمدصادق(1369)، تاریخ جنگ‌های ایران و روس، گردآورنده: حسین آذر به کوشش امیرهوشگ آذر. چاپ اول، تهران، امیرهوشنگ آذر
وثوقی مطلق، رجبعلی(1384)، مصادره اموال؛ عوامل و پیامدها (عصر ناصری 1264-1313 ق) ، نامه تاریخ‌پژوهان، بهار 84، شماره 1، 157-183
ورهرام،غلامرضا(1367)، سیورسات، فرهنگ،  شماره 2 و 3، 343-359
ویلس، چارلز جیمز(1363) ، تاریخ اجتماعی ایران در عهد قاجاریه، به کوشش جمشید دودانگه و مهرداد نیکنام،  تهران، زرین
هدایت, مخبرالسلطنه(1363)، گزارش ایران، جلد 1 به اهتمام محمدعلی صوتی، تهران، نقره
Fraser. J.B, (1840), Travels in koordistan, Mesopotamia and Etc, Volume II, London, Bentley