نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار پژوهشکده علوم اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

2 دانش آموخته دکتری تاریخ و پژوهشگر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

چکیده

تجربة ایرانیان در دوران معاصر با مفهوم توسعه پیوند خورده است. این مفهوم که در قرن بیستم رواج یافت، تاثیر زیادی بر ساختارها، فرایندها و رویکردهای اندیشه‌ای به‌جای گذاشته است. در ایران نیز با روی کار آمدن حکومت پهلوی، مفهوم توسعه مبتنی بر الگوهای نظری مختلف، در جهت گذار ایران از جامعة سنتی به جامعة صنعتی به کار گرفته شد. اما علیرغم اجرای 5 برنامة توسعه، جامعة عصر پهلوی دچار بحران‌ها، گسست‌ها و شکاف‌های عظیمی شد که نتیجة آن در انقلاب سال 1357 نمود یافته است. ازاین‌رو، پژوهش حاضر به‌دنبال پاسخ به چگونگی ساخت‌یابی برنامه‌های توسعة اجرا‌شده در ایران عصر پهلوی و کارکرد آن در روند توسعة ایران است. این پژوهش با رویکرد جامعه‌شناسی تاریخی صورت خواهد گرفت. به این معنا هم به بستر تاریخی رویدادها و هم به ساختارها و فرایندهایی که بر اساس الگوی نظری توسعه شکل گرفته است، توجه خواهد شد. علاوه بر آن به تعامل دوسویة کنشگر-ساختار در این صورتبندی خواهیم پرداخت. مطالعة حاضر بر آن است که برنامه‌های توسعه پیش از انقلاب، به‌دلیل تضادهای موجود در سطح نظری و کنشگران نتوانست به ساخت منسجم دست پیدا کند و در بستر تاریخی نیز امکان ساخت‌یابی گفتمان توسعه و تثبیت معنایی و مفهومی آن مهیا نشد.

کلیدواژه‌ها

احمدیان، قدرت، بنی‌اشرف، سیدامیرحسین (1394)، ضعف‌های متدولوژیک روستوگرایی در برنامه‌های توسعه پهلوی دوم، نشریه رهیافت انقلاب اسلامی، ش 31.
اسمیت، دنیس (۱۳۸۶)، برآمدن جامعه‌شناسی تاریخی، ترجمه هاشم آقاجری، تهران: مروارید.
 اشرف، احمد (1359)، موانع تاریخی رشدسرمایه داری درایران، تهران: زمینه.
اصول و هدف‌های برنامة عمرانی چهارم کشور (1347)، تهران: سازمان برنامه.
امجد، محمد (۱۳۸۴)، بررسی مقایسه‌ای توسعه اقتصادی در ایران و کره جنوبی ۱۳۴۱ – ۱۳۵۷، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
امیراحمدی، هوشنگ (1377)، ابزارهای توسعه صنعتی، تداوم و گسست، ترجمه علیرضا طیب، تهران: موسسه نشر و پژوهش شیرازه.
آبرامز، فیلیپ (1397)، جامعه‌شناسی تاریخی، ترجمة منصوره لولاآور؛ غلامرضا جمشیدیها، تهران: دانشگاه تهران.
آبراهامیان، یرواند (1400)، تاریخ ایران مدرن، ترجمة محمدابراهیم فتاحی، تهران: نی.
آدمیت، فریدون (1340)، فکر آزادی و مقدمة نهضت مشروطیت، تهران: سخن.
آدمیت، فریدون، ناطق، هما (1356)، افکار اجتماعی و سیاسی و اقتصادی در آثار منتشر نشده دوران قاجار، تهران: آگاه.
آق‍اس‍ی‌زاده‌، ف‍ت‍ح‌ال‍ل‍ه‌ (1399)، هفتادسال برنامه‌ریزی توسعه در ایران؛ آسیب‌ها و چالش‌ها، تهران: سازمان برنامه و بودجه.
آل‌یاسین، احمد (1393)، تاریخچة برنامه‌ریزی توسعه در ایران: (آسیب‌شناسی توسعه‌نیافتگی)، تهران: نشر سمر.
بابایی‌فرد، اسدالله (1389)، توسعة فرهنگی و توسعة اجتماعی در ایران، رفاه اجتماعی، دوره 10، ش ۳۷.
بتل (1351)، گزارش جامع نهائی، تهران: سازمان برنامه و بودجه.
برنامة پنجم عمرانی کشور 1352-1356 (1351)، تهران: سازمان برنامه.
برنامة عمرانی چهارم کشور 1347-1351 (1347)، به کوشش: منوچهر ضیائی، تهران: سازمان برنامه.
بشیریه، حسین (1380)، موانع توسعة سیاسی در ایران، تهران: گام نو.
بهشتی، محمدباقر (1384)، تحلیل سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌های توسعه در ایران، مجموعه مقالات همایش سیاست‌ها و مدیریت برنامه‌های رشد و توسعه در ایران، تهران: موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت و برنامه ریزی.
بیان آماری تحولات اقتصادی و اجتماعی ایران در دوران پرافتخار دودمان پهلوی ‎۲۵۳۵ (1355)، تهران: مرکز آمار ایران.
پارکر، جان (1386)، ساخت‌یابی، ترجمة حسین قاضیان، تهران: نی.
پ‍ه‍ل‍وی‌، م‍ح‍م‍درض‍ا (1345)، ان‍ق‍لاب‌ س‍ف‍ی‍د، ‏‫ت‍ه‍ران‌‏‫: ک‍ت‍اب‍خ‍ان‍ه‌ پ‍ه‍ل‍وی‌.‏
پیت، ریچارد، هارت‌ویک، الین (1396)، نظریه‌های توسعه: اختلاف‌ها، استدلال‌ها، راهکارها، ترجمه مهدی رضایی، تهران: مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی.
تجدید نظر دورنمای بیست‌سالة اقتصاد کلان ایران و پیش‌بینی تحولات آیندة نفت (1354)، تهران: سازمان برنامه و بودجه.
تجلی، سیدآیت‌الله (1381)، م‍روری‌ ب‍ر ب‍رن‍ام‍ه‌ه‍ای‌ ت‍وس‍ع‍ه‌ پ‍ی‍ش‌ و پ‍س‌ از ان‍ق‍لاب‌، مجله اطلاعات سیاسی اقتصادی، ش 175 و 176.
ترابی فارسانی، سهیلا (1384)، تجار، مشروطیت و دولت مدرن، نشر تاریخ ایران.
تهرانیان، مجید (1353)؛ تنگناهای اجتماعی توسعه ملی ایران چارچوب یک طرح پژوهشی؛ تهران: سازمان مدیریت صنعتی.
دورنمای بیست ساله اقتصاد کلان ایران (1353)، تهران: سازمان برنامه و بودجه.
رزاقی، ابراهیم (1370)، الگویی برای توسعة اقتصادی ایران، تهران: نشر توسعه.
رف‍ی‍ع‌پ‍ور، ف‍رام‍رز (1377)، ت‍وس‍ع‍ه‌ و ت‍ض‍اد، ت‍ه‍ران‌: ش‍رک‍ت‌ س‍ه‍ام‍ی‌ ان‍ت‍ش‍ار.
زاه‍دی‌، ع‍ل‍ی‌ (1342)، ل‍زوم‌ پ‍روگ‍رام‌ ص‍ن‍ع‍ت‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: بی‌نا.
زرگری‌نژاد، غلامحسین (1377)، رسائل مشروطیت، 2 جلد، تهران: کویر.
زرگری‌نژاد، غلامحسین (1395)، سیاست‌نامه‌های قاجاری، ج 3 و 4، تهران: نگارستان اندیشه.
زیاری، کرامت‌‌الله (1381)، برنامه و برنامه‌ریزی در ایران، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شمارة 4.
ژوبر، پیر آمده امیلین پروب (1347)، مسافرت به ارمنستان و ایران، ترجمة محمود مصاحب، تهران: چهر، فرانکلین.
سریع‌القلم، محمود (1376)، عقل و توسعه‌یافتگی (مبانی ثابت پارادایم توسعه)، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
  سوداگر، محمدرضا  (1369)، رشد روابط سرمایه داری در ایران (مرحله گسترش) ۵۷-‎۱۳۴۲، تهران: شعله اندیشه.
سیف، احمد (۱۳۸۰)، استبداد مسئله مالکیت و انباشت سرمایه در ایران، تهران: رسانش.
شیرزادی، رضا (1389)، برنامه‌های توسعه در ایران بعد از انقلاب اسلامی، فصلنامه علوم سیاسی، ش 11.
صابر، هدی (1397)، تک‌دانه‌ها در حسرت نخ، مجموعه مقالات پنجاه سال برنامه‌ریزی در ایران، گردآورنده هدی صابر، تهران: پارسه.
صادقی، زهرا (1387)، سیاست‌های صنعتی در دوران رضاشاه (۱۳۰۴ - ‎۱۳۲۰)، تهران: خجسته.
صنیع‌الدوله، مرتضی قلی‌ خان (1363)، راه نجات، به کوشش هما رضوانی، تهران: نشر تاریخ.
طبیبیان، محمد، غنی‌نژاد، موسی، عباسی علی‌کمر حسین (۱۳۸۰)، آزادی‌خواهی نافرجام: نگاهی از منظر اقتصاد سیاسی به تجربه ایران معاصر، تهران: گام نو.
عظیمی، حسین (1383)؛ مدارهای توسعه‌نیافتگی در اقتصاد ایران؛ تهران: نشر نی.
عظیمی، حسین (۱۳۹۱)، اقتصاد ایران: توسعه، برنامه‌ریزی، سیاست و فرهنگ (مجموعه مقالات و سخنرانی‌ها)، به کوشش: خسرو نورمحمدی، تهران: نی.
غ‍ن‍ی‌ن‍ژاد اه‍ری‌، م‍وس‍ی‌ (1377)، ‏ ت‍ج‍ددطل‍ب‍ی‌ و ت‍وس‍ع‍ه‌ در ای‍ران‌ م‍ع‍اص‍ر، ت‍ه‍ران‌: ن‍ش‍ر م‍رک‍ز.
غنی‌نژاد اهری، موسی (1396)، اقتصاد و دولت در ایران: پژوهشی درباره ریشه‌ها و علل تداوم اقتصاد دولتی در ایران، تهران: دنیای اقتصاد.
ف‍ی‍وض‍ات‌، اب‍راه‍ی‍م (1374)‌،‌ ت‍وس‍ع‍ة ص‍ن‍ع‍ت‍ی‌ و م‍وان‍ع‌ آن‌ در ای‍ران، ت‍ه‍ران‌: چ‍اپ‍خ‍ش‌.
قانون برنامة عمرانی چهارم کشور (1346)، تهران: سازمان برنامه.
قانون برنامة هفت‌سالة دوم کشور (1334)، تهران: سازمان برنامه و بودجه.
قانون و مقررات برنامة هفت ساله اول (1327)، تهران: سازمان برنامه و بودجه.
قنبری، علی (۱۳۹۱)، توسعة اقتصادی و جایگاه ایران، تهران: چالش.
قنبری، علی، صادقی، حسین (1386)، تحولات اقتصادی ایران، تهران: سمت.
قوام، سید عبدالعلی (1393)، چالش‌های توسعة سیاسی، تهران: نشر قومس.
  کاتوزیان، محمدعلی (1391)، اقتصاد سیاسی ایران: از مشروطیت تا پایان سلسلة پهلوی، ترجمة محمدرضا نفیسی، کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
کدی، نیکی؛ ریشار، یان (1390)، ریشه‌های انقلاب ایران، عبدالرحیم گواهی، تهران: علم.
ک‍رون‍ی‍ن، اس‍ت‍ف‍ان‍ی‌ (1382)، رضا شاه و ‌ش‍ک‍ل‌گ‍ی‍ری‌ ای‍ران‌ ن‍و: دول‍ت‌ و ج‍ام‍ع‍ه‌ در دوران‌ رض‍ا ش‍اه‌، ت‍رج‍م‍ة م‍رت‍ض‍ی‌ ث‍اق‍ب‌ف‍ر، ت‍ه‍ران‌: ج‍ام‍ی‌.
گودرزی، منوچهر، فرمانفرمائیان، خداداد؛ مجیدی، عبدالمجید (1381)؛ توسعه در ایران 1320-1357؛ تهران: گام نو.
گیدنز، آنتونی (1395)، قواعد جدید روش جامعه‌شناختی، ترجمة اکبر احمدی، تهران: جامعه‌شناسان.
گیدنز، آنتونی (1401)، ساخت جامعه، ترجمة اکبر احمدی، تهران: علم.
لایحة قانونی برنامة عمرانی سوم کشور (1341)، تهران: سازمان برنامه.
لیلاز، سعید (1392)، موج دوم، تجددسازی آمرانه در ایران: تاریخ برنامه‌های عمرانی سوم تا پنجم، تهران: نیلوفر.
مجیدزاده، رضا، گنجی، بهاره (۱۳۹۲)، پروانه‌های رسته از پیله: نگاهی به روند توسعه در جهان، تهران: پرکاس.
مدنی قهفرخی، سعید (1396)، وضعیت توسعة انسانی در ایران: آسیب‌پذیری و تاب آوری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه.
مصطفوی، سیدمحمدحسن (1396)، مروری بر برنامه‌های توسعه کشور با تاکید بر برنامه ششم و مقایسة آن‌ها با معیار برخی شاخص‌های مرتبط با اقتصاد اسلامی، فصلنامة اقتصاد و بانکداری اسلامی، ش 18.
ملایی، علیرضا (1399)، تکاپو برای آزادی (روایتی دیگر از انقلاب مشروطة ایران)، تهران: پژوهشکدة امام خمینی.
ملکم‌خان (1327)، مجموعه آثار میرزا ملکم خان، تدوین و تنظیم محمد محیط‌طباطبایی، تهران: کتابخانة دانش.
م‍وم‍ن‍ی‌، ف‍رش‍اد (1374)، ک‍ال‍ب‍دش‍ن‍اس‍ی‌ ی‍ک‌ ب‍رن‍ام‍ه‌ ت‍وس‍ع‍ه‌، ت‍ه‍ران‌: دان‍ش‍گ‍اه‌ ت‍رب‍ی‍ت‌ م‍درس‌، م‍وس‍س‍ه‌ ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ اق‍ت‍ص‍ادی‌.
مومنی، فرشاد (1394)،‌ اقتصاد سیاسی توسعه در ایران امروز، تهران: نقش و نگار.
مهندسین مشاور ستیران (1354)، خلاصه و اظهارنظر گزارش مهندسان مشاور ستیران در مورد آمایش سرزمین، تهران: سازمان برنامه و بودجه.
نیلی، مسعود (1387)، دولت و رشد اقتصادی در ایران، تهران: نشر نی.
واعظی، حسن (1393)؛ کامیابی‌ها و ناکامی‌های توسعه در ایران نقش دولت‌های پنجم تا یازدهم در توسعة سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور؛ تهران: هرمس.
ورجاوند، پرویز (1368)، پیشرفت و توسعه بر بنیاد هویت فرهنگی، تهران: انتشار.
Hein, Carola (2019), The Routledge Handbook of Planning History, Routledge.
McLeod, Thos. H (1964), National Planing in Iran, a report based on the experiences of the Harvard Advisory Group in Iran, Regina: Harvard Advisory Group.