نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانشیار پژوهشکده تاریخ پژوهشگاه علوم انسانی ومطالعات فرهنگی،تهران، ایران

چکیده

سرزمین ماوراءالنهر دارای ویژگی های خاص ومتنوعی بوده است که آن موجبات انواع معیشت اقتصادی و تعدد وجوه حیات مادی اش شده است. از نوشته های مسالک وممالک نگاران ومنابع تاریخی وقراین وشواهد دیگر استنباط می گردد که این منطقه از سطح حیات اقتصادی ومعیشت مادی پر رونقی برخوردار بوده است ،کما اینکه از منظر حیات علمی وفرهنگی صاحب نام وآوازه بود. حال مسأله این نوشته آن است تا چرایی و دلایل شکوفایی ورونق حیات اقتصادی وحیات مادی ماوراءالنهر را به بحث وبررسی گذارد که چه عوامل ومتغیرهایی درشکلگیری آن مؤثر افتاده است . لذا این نوشته در صدد است با تکا بیشتر بر منابع اصلی متقدم وجوه گوناگون فعالیت اقتصادی وحیات مادی متنوع ماوراء النهر را در منظومه بهم پیوسته مورد بررسی قرار دهد تا چرایی مسأله سطح بالای حیات مادی و معیشت پر رونق مردم این سامان به دست داده شود. یافته های پژوهش حاضر حاکی از آن است که رونق حیات مادی ماوراء النهر ناشی از عوامل متعدد ، تأثیرگذاری وهماهنگی چون عوامل انسانی وجغرافیایی ، ریشه های تاریخی،اشتغال تجاری، افکار متساهلانه و همکاری اجتماعی بوده است

کلیدواژه‌ها

ابن‏ بطوطه (1370)، سفرنامه، ترجمۀ محمدعلی موحد، تهران: آگاه.
ابن ‏حوقل (1360)، سفرنامه، ترجمۀ جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
ابن ‏رسته، احمد بن عمر (1365)، الاعلاق‏النفیسه، ترجمه و تعلیق حسین قره‏چانلو، تهران: امیرکبیر.
ابویوسف قاضی (1399)، الخراج، مقدمه و ترجمۀ سیدمحمدرحیم ربانی‏زاده، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
اشپولر، برتولد (1373)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمۀ مریم میراحمدی، تهران: علمی و فرهنگی.
اشعری، ابوالحسن (1397)، الابانه عن الاصول الدیانه، تقدیم و تحقیق حسین حمود، القاهرۀ: کلیۀ البنات جامعۀ عین‏الشمس.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1368)، مسالک و ممالک، به‏اهتمام ایرج افشار، تهران: علمی و فرهنگی.
بارتولد، و. (1366)، ترکستان‏نامه، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: آگاه.
باسورث، کلیفورد ادموند (1378)، تاریخ غزنویان، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
بای ـ شو ـ یی، جمال‏الدین (1376)، «سهم مسلمانان چین در تمدن»، مشکوة، ترجمۀ محمدعلی حسینی، ش 54- 55.
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1363)، آثارالباقیة، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
پیرانشاهی، رحمان و دیگران (1401)، «سامانیان و ماوراءالنهر»، مجلۀ مطالعات راه‏بردی علوم انسانی و اسلامی، ش 45.
تاریخ ایران کمبریج (1379)، از فروپاشی دولت ساسانیان تا آمدن سلجوقیان، نوشتۀ عبدالحسین زرین‏کوب و دیگران، گردآوری ر. ن. فرای، ترجمۀ حسن انوشه، تهران: امیرکبیر.
تورسان‏زاده، نذیرجان (1377)، «شهرهای ماوراءالنهر در دوران سامانیان»، مجلۀ خراسان‏پژوهی، ش 2.
جوزجانی، منهاج سراج (1363)، طبقات ناصری، با مقدمه و تعلیقات عبدالحی حبیبی، تهران: دنیای کتاب.
جوینی، عطاملک (1391)، جهان‏گشای جوینی، تصحیح محمد قزوینی، تهران: آگاه.
جیهانی، ابوالقاسم بن احمد (1368)، اشکال‏العالم، ترجمۀ علی بن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصور، مشهد: آستان قدس رضوی.
حدودالعالم من المشرق الی المغرب (1362)، به‏کوشش منوچهر ستوده، تهران: طهوری.
خلیلی‏پور، نازنین (1395)، «سغد، حلقۀ اتصال چین با ایران پیش از اسلام»، مجلۀ تاریخ روابط خارجی، ش 68- 69.
خواندمیر (1363)، حبیب‏السیر، به‏کوشش دبیرسیاقی، تهران: خیام.
ربانی‏زاده، سیدمحمدرحیم (1399)، مقدمه بر: الخراج، تألیف ابویوسف قاضی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سمرقندی، اسحاق بن محمد (1348)، السوادالاعظم، ترجمۀ عبدالحی حبیبی، تهران: بنیاد فرهنگ.
سیرافی، سلیمان (1381)، اخبار الصین و الهند، گردآوری و اضافات ابوزید حسن سیرافی، ترجمۀ حسین قرچانلو، تهران: اساطیر.
شهرستانی، محمد بن عبدالکریم (1361)، الملل و النحل، ترجمۀ مصطفی خالقداد هاشمی، با مقدمۀ جلالی نائینی، تهران: اقبال.
صادقیان خوری، وجیهه (1377)، «ازبکستان»، مجلۀ آسیای مرکزی و قفقاز، ش 22.
صفی‏الدین بلخی، عبدالله بن عمر (1350)، فضائل بلخ، ترجمۀ عبداللّه بن محمد حسینی بلخی، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ضیایی، محمدعادل و موسی عزیزی (1390)، «تأثیر هم‏نظری ابوحنیفه و مرجئه در گسترش فقه حنفی در ماوراءالنهر»، پژوهش‏نامۀ تاریخ اسلام، ش 3.
ضیایی، محمدعادل و موسی عزیزی (1391)، «علل گسترش فقه حنفی در ماوراءالنهر تا پایان عصر سامانیان»، پژوهش‏نامۀ تاریخ اسلام، ش 7.
طبری، محمد بن جریر (1356)، ترجمۀ تفسیر طبری، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: توس.
طبری، محمد بن جریر (1368)، تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، تهران: اساطیر.
علی، ایوب (1362)، «ماتریدیه»، در: تاریخ فلسفه در اسلام، ج 1، به‏کوشش م. م. شریف، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
فرامکین، گرگوار (1372)، باستان‏شناسی در آسیای مرکزی، ترجمۀ صادق ملک‏شه‏میزادی، تهران: وزارت امور خارجه.
فرای، ریچارد (1365)، بخارا: دستاورد قرون وسطی، ترجمۀ محمود محمودی، تهران: علمی و فرهنگی.
فرای، ریچارد (1375)، عصر زرین فرهنگ ایران، ترجمۀ مسعود رجب‏نیا، تهران: سروش.
قریب، بدرالزمان (1376)، «سغدی‏ها و جادۀ ابریشم»، ایران‏شناخت، ش 5.
قزوینی، زکریا بن محمد (1371)، آثارالبلاد و اخبارالعباد، ترجمۀ محمد بن عبدالرحمان، تصحیح سیدمحمد شاه‏مرادی، تهران: دانشگاه تهران.
لسترنج، گای (1377)، جغرافیای تاریخی سرزمین‏های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران: علمی و فرهنگی.
مبینی، مهتاب، فرزام ابراهیم‏زاده، و بهمن نوروزی (1391)، «اهمیت جادۀ ابریشم در هنر ایران»، مجلۀ هنر و معماری، ش 85- 86.
مقدسی، ابوعبدالله (1361)، احسن‏التقاسیم فی معرفۀ‏الاقلیم، ترجمۀ علی‏نقی منزوی، تهران: مؤلفان و مترجمان.
نرشخی، ابوبکر محمد بن جعفر (1363)، تاریخ بخارا، ترجمۀ ابونصر قباوی، تلخیص محمد بن زفر، تصحیح مدرس رضوی، تهران: توس.
نعمت‏اف، نعمان (1382 الف)، «کشاورزی و تولیدات معدنی در ماوراءالنهر و خراسان در قرون 3 و 4»، ترجمۀ لقمان بایمت‏اف، کتاب ماه علوم و فنون، ش 61- 62.
نعمت‏اف، نعمان (1382 ب)، «ویژگی‏های ساختار و تولیدات روستاهای ماوراءالنهر در عصر سامانیان در قرون 3 و 4»، ترجمۀ لقمان بایمت‏اف، کتاب ماه علوم و فنون، ش 6.
هاوسیگ، هانس ویلهلم (1393)، تاریخ آسیای میانه و جادۀ ابریشم، ترجمۀ مریم میراحمدی و غلامرضا ورهرام، ج 2، مشهد: آستان قدس رضوی.
هروی، قاسم بن یوسف (1390)، ارشادالزرعه، به‏اهتمام محمد مشیری، تهران: دانشگاه تهران.
یاقوت حموی (1977)، معجم‏البلدان، بیروت: دارصادر.
یعقوبی، احمد بن یعقوب (1387)، البلدان، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، تهران: معین.