نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسنده

استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه علوم پزشکی بوشهر، بوشهر، ایران.

10.30465/sehs.2022.39229.1774

چکیده

گستردگی آداب و دامنۀ فعالیت­های دیوانسالاری ایرانی، نقش­آفرینی و اثرگذاری آن در زمینه­سازی تولید آثار هنری و ادبی، در کنار تعامل شاعران و هنرمندان با دربار سلاطین و تشکیلات دیوانی، دامنۀ بسیاری از اصطلاحات و عناصر دیوانی را به حوزۀ ادبیات نیز کشانیده­است. دیوان حافظ مصداق بارزی از این مدعاست. میزان و چگونگی ظهور و بروز اصطلاحات و عناصر دیوانی، نیز شناخت و هدف وی از استعمال این دسته از عناصر و مفاهیم در برخی از اشعارش موضوع  شایستۀ درنگی است که به آن چندان توجه نشده­است. از این رو این جستار با روشی توصیفی – تحلیلی، اصطلاحات و عناصر دیوانی در شعر حافظ را در کانون توجه خود قرار داده است. یافته­ها نشان می­دهند که حافظ در دیوانش  به اصطلاحات و عناصر دیوان­های وزارت، انشاء، استیفا، قضاوت، برید و عرض، نظیر: آصف،خواجه،طغرا، رقم، برات، خراج، اوقاف، محتسب، قاضی، یرغو، پروانه و حسبی­الله توجه نشان داده و در عین استعمال اصطلاح  لغوی و دیوانی آن؛ غالباً با استعانت از  خیال­­انگیزی و صنایع ادبی، قرائت­ها و معانی بدیع و سحرانگیزی از این مفاهیم و عناصر، خلق نموده­است. آشنایی فراوان حافظ از اصطلاحات و عناصر دیوانی، تحرک و شکوفایی دیوان­سالاری محلی فارس در این دوران، در کنار حشر و نشر حافظ با دیوانیان و دربار سلاطین، نیز بهره­مندی وی از عطایا و مستمری دیوانی در زمینه­سازی و توجه او به وارد نمودن این اصطلاحات و عناصر در اشعارش، تأثیر قابل­ملاحظه­ای داشته است.

کلیدواژه‌ها

ابن اخوه (1347)، معالم القربه فی احکام الحسبه، ترجمه جعفر شعار، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن بطوطه. (1376). سفرنامۀ ابن بطوطه (رحله‌بن‌بطوطه). جلد1. مترجم: محمدعلی موحد. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ابن طقطقی، محمد بن طباطبا، (1367)، تاریخ فخری (در آداب ملک­داری و دولت­های اسلامی)، ترجمۀ محمدوحید گلپایگانی، تهران: علمی و فرهنگی.
ابن الطقطقی، محمّد بن طباطبا. (1368/ 1996). الفخری فی­الآداب السلطانیه. بیروت: دارالصادر
ابن فوطی، کمال­الدین عبدالرزاق بن احمد شیبانی (1381)، الحوادث الجامعه، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران.
افضل­­الدین کرمانی، احمد بن حامد (1339)، عقد العلی للموقف ­الاعلی، تهران: چاپخانۀ خاور.
المسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین بن علی (بی­تا)، التنبیه و الاشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره: دارالصاوی. (افست قم، مؤسسه­ی نشر المنابع الثقافه الاسلامیه)
انوری، محمد (1337)، اصطلاحات دیوانی دوره غزنوی و سلجوقی، تهران: سخن.
بغدادی، بهاء­الدین محمّد (1315)، التوسل الی الترسل، به کوشش احمد بهمنیار، تهران: شرکت سهامی چاپ.
بنداری، فتح بن علی (1356)، تاریخ سلسلۀ سلجوقی، ترجمۀ محمد حسین جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
جوینی، علاءالدین عطاملک بن بهاءالدین محمد بن محمد (1385)، تاریخ جهانگشای جوینی، محقّق  و مصحّح محمّد قزوینی و سید شاهرخ موسویان، سه جلد در یک مجلد، تهران: دستان.
حافظ­ ابرو، عبدالله­بن لطف­الله، (1380)، زبده­التواریخ، چهار مجلد، مصحّح: سیدکمال ­جوادی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حافظ، شمس­الدین محمّد (1394). دیوان حافظ، بر اساس نسخۀ تصحیح شدة غنی- قزوینی، به کوشش رضا کاکائی دهکردی. چ ششم، تهران: ققنوس.
 حافظ، شمس­الدین محمّد.(1384). حافظ؛ دیوان غزلیات. به کوشش: دکتر خلیل خطیب‌‌رهبر. چاپ 38. تهران: صفی‌‌علیشاه.
حسینی کازرونی، احمد؛ حمیدی، سید جعفر (1375)، گلبانگ سربلندی: دیوان حافظ (بر اساس نسخه  علامه قزوینی و دکتر غنی) در بردارنده زندگی و احوال، شرح لغات... ، تهران: ارمغان.
خوارزمی، محمد بن احمد (1428)، مفاتیح العلوم، بیروت: دارالمناهل.
خوارزمی، محمد بن احمد (1362)، مفاتیح العلوم، ترجمۀ حسین خدیو جم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران
دانشنامه جهان اسلام. ذیل محتسب، 1/ 6116.
زرین­کوب، عبدالحسین، (1383)، از کوچۀ رندان، تهران: سخن.
زیدان، جرجی (1369)، تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران: امیرکبیر.
سمرقندی، کمال الدّین عبدالرزاق. (1372). مطلع سعدین و مجمع بحرین، به اهتمام عبدالحسین نوایی، جلد اول، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سیّدان، مریم (1397)، «اصطلاح دیوانی پروانه در متون ادبی و تاریخی فارسی تا قرن هشتم»،  مجلۀ ادب فارسی، سال 8، شمارۀ 1، بهار و تابستان 1397: ص 96 – 77.
شبانکاره­ای، محمّد بن علی بن محمّد، (1381)، مجمع­الانساب، دو مجلد، مصحّح: میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
شجاع (1356)، انیس الناس، به کوشش ایرج افشار،چ اول، تهران: بنگاه ترجمه و کتاب.
طباطبایی بروجردی، سیدآقاحسین (1429ه.ق)، جامع أحادیث الشیعه، ج 30، تهران: فرهنگ سبز.
عنصرالمعالی، کیکاووس بن اسکندر بن قابوس بن وشمگیر (1374)، قابوسنامه، مصحح غلامحسین یوسفی، تهران: سخن.
غزالی طوسی، محمد بن محمد (1351)، نصیحه­الملوک، با تصحیح و حواشی و تعلیقات و مقدمه جلال ­الدین همایی، تهران: انجمن آثار ملی.
غنی، قاسم، (1366)، یادداشت­ها در حواشی دیوان حافظ، به کوشش اسماعیل صارمی، تهران. انتشارات علمی.
فرخی، یزدان، (1392)، «تأملی درباره­ی اشتغال حافظ شیرازی در تشکیلات دیوانی»، مطالعات تاریخ فرهنگی،پژوهش­نامۀ انجمن ایرانی تاریخ، سال هفتم، شمارۀ بیست و هفتم، بهار 95، صص 62- 45.
قائم­مقامی، جهانگیر (1350)، مقدمه­یی بر شناخت اسناد تاریخی،تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
کتبی، محمود، (1364). تاریخ آل­مظفر، مصحّح و محقّق: عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر.
لمبتون، آن. (1386). تداوم و تحول در تاریخ میانهی ایران. ترجمه یعقوب آژند. تهران: نی.
لیمبرت، جان (1386)،  شیراز در روزگار حافظ؛ شکوهمندی شهر ایرانی در قرون وسطی. مترجم:  همایون صنعتی‌‌زاده شیراز: مؤسسۀ فرهنگی و پژوهشی دانشنامۀ فارس با همکاری پایگاه میراث فرهنگی شهر تاریخی شیراز.
ماوردی، ابوالحسن علی بن محمد (بی­تا)، الاحکام­السلطانیه و الولایات الدینیه، بیروت: دارالکتب العلمی.
معین­الدین نطنزی (1383)، منتخب­التواریخ معینی، تصحیح پروین استخری، تهران: اساطیر
معین­الدین یزدی، جلال­الدین محمّد (1326)، مواهب الهی، جلد 1، با تصحیح و مقدمۀ سعید نفیسی،طهران:اقبال.
نخجوانی، محمد بن هندو شاه، (1976)، دستورالکاتب فی تعیین المراتب، به اهتمام  ع علیزاده، مسکو: انتشارات دانش شعبه خاور.
نورالدین منشی (1381)، وسائل­الرسائل و دلائل­الفضائل، به کوشش رضا سمیع­زاده، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
وصاف، عبدالله شیرازی (1269)، تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار، به اهتمام محمد مهدی اصفهانی، دهلی.
هاشمی­زاد، سید حسین (1385)، «چند اصطلاح دیوانی در شعر حافظ»، مجلۀ حافظ، شمارۀ 30، تیر 1385: ص­92- 88.
Bosworth, C.E,“Wazifa” EI2, Leiden: Brill, V.XI, p p.(2002).