نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ، .دانشگاه آزاد اسلامی ،واحد یادگار امام خمینی (ره)شهرری ،تهران ،ایران

2 دانشیار گروه تاریخ ،دانشگاه آزاد اسلامی ,واحد تهران مرکزی ،تهران،ایران

چکیده

  نظام پولی و ضرب سکه در دورۀ فروپاشی ایلخانان و تیموریان نشان دهندۀ تداوم دیوانسالاری ایرانی توأم با فرهنگ و سنت مغولی - ترکی است . برخی مؤلفه های این نظام پولی مانند واحدهای پولی ،القاب و عبارت و نوشته ها استمرار داشته اند ،اما مواردی دچار تغییر و دگرگونی شده اند.تجقیق حاضر می کوشد به این سوال پاسخ دهد،باتوجه به تحلیل ومقایسه مسکوکات دوران مورد پژوهش،روند تداوم و دگرگونی ایجاد شده چگونه بوده واقدام های انجام گرفته از سوی سلاطین و حاکمان موجب چه تحولاتی در این نظام شده است؟یافته های پژوهش با بهره گیری ازروش تاریخی ،مبتنی بر رویکرد توصیفی- تحلیلی و بااستفاده از منابع تاریخی و سکه های موجود در موزه‌ها و تصویرها وکاتالوگ های در دسترس،حاکی از آن است که نظام ضرب سکه حکومت های محلی طغاتیمور و سربداران در قلمرو شرق ایران برپایۀ فلز طلا ،نقره و مس  تداوم یافته است،در زمینه خط و نقش ها ،لقب ها ، برخی شعارهای مذهبی و درج نام چهار خلیفه از عهد ایلخانی و تراز سنی آنان تبعیت کرده است ، به استثنای دوره علی مویدکه غالب نوشته ها و عبارات سکه ها مانند سکه های اولجایتو، با تراز شیعی ضرب شده اند، آوردن نام دوازده امام  وآیات مذهبی از ویژگی های مهم سکه های دورۀ علی موید است. در نظام ضرب سکۀ دورۀ تیموریان ، واحدهای پولی دینار،تومان ، درهم و میری  همانند دورۀ ایلخانان استمرار می یابد ،لیکن واحدهای پولی تنکه ،کپکی و شاهرخی نیزبا معیارهای متفاوت متداول بود .درخصوص استفاده از خط و زبان ترکی توام با خط عربی وفارسی ، برخی نقش ها  و عبارت های روی سکه ها دگرگونی هایی ایجاد شده است.

کلیدواژه‌ها

Extended Abstract

Continuity and Change in Coinage System from the Decline of Ilkhanids Dynasty to the end of Timurids Dynasty in Eastern Territory of Iran

In the time period between the death of Sultan Abu Saeed and Timur empire in eastern Iran, the competitors were in conflict with each other. They include the princes remained from Genghis Khan Dynasty, governors of local dynasties and affiliated groups of religious movements. In meantime, Tugha Timur governed in western Khorasan and Gorgan; Herat`s Kartids gained governance in northern Khorasan by increasing the influence on Sistan and Kerman; and Sarbedaran also governed in western Khorasan. The social and political changes in this period led to the invasion of Timur to eastern Iran.

Coinage system and monetary exchanges are considered as bureaucracy indicators in Timur period and before it. This system is a regular and common set of material, monetary units, titles motifs, geometric shapes, phrases and inscriptions used in the coins. The coinage system in the mentioned time period were based on metal coins of Ilkhanids period, but the phrases and texts of some coins made some changes in its structure and properties due to political relations between rulers and religious, economic and social conditions of the governments. In order to study the changes or continuity of coinage in this time period, it is necessary to know the process of continuity and change in calligraphy, language, motifs, weight, carat, phrases and slogans used on the coins of decline time of Ilkhanids by looking the Ilkhanids coins and then it is also necessary to compare and study changes in monetary units, language, motifs and other characteristics of coinage system after the defeat of local governments and establishment of Timurids government.

We assume that in decline time of both Ilkhanids and Timurids dynasties, coinage of metal coins with different weights were continued and religious and political legitimacy of rulers played kings played an important r in coinage system, while the religious attitude of societies were also considered and it is evident in different styles of coinage.

Research Background: In case of introduction and description of the coins in terms of weight, material, titles of kings, phrases, inscription and motifs, abundant data are shared. Also, some thematic studies in format of articles have compared and analyzed them. These articles include: "the study of religious policies of Sarbedaran (738-783A.H.)"; "numismatics in the time of Shah Sultan Husayn Bayqara in the historical territory of Great Khorasan (by emphasis on religious approach)"; coinage system and monetary exchanges in Timurids period in eastern territory of Iran". These articles also discuss in brief the historical course of governments. The thesis "change of motifs and religious rals of Iranian coins from Ilkhanids to Safavids periods about the roles of coins and religious approach" is considered as a model for how to perform a research, but in the mentioned researches, the issue of continuity and changes done in the coins in decline period of Ilkhanids and Timurids periods (in the eastern territory of Iran) is not death with comparatively and comprehensively.

The present research is based on a historical method, a analytic-descriptive approach and information of historical written books, pictures of the coins in catalogues and the works which deal with gathering the pictures of coins and also the coins maintained in museums. Therefore, the present writing at first tries to study the necessary data from the historiographical works and historical resources and coins and then to study the issue of continuity and changes resulting from coinage system and conditions of coins in this period.

Research Findings: coinage system of local governments of Timur and Sarbedaran were continued in eastern territory of Iran based on gold, silver and copper. In case of calligraphy, motifs, tles, some religious rituals and using the names of four Ilkhanids caliphs were inserted like Sunni decoration except Ali Moayyed period in which most of writings, inscriptions and phrases of coins such as Oljaito coins were coined with Shiite decoration. Using the names of 12 Imams and religious verses are considered as important characteristics of the coins in Ali Moayyed period. In coin system of Timurids, monetary units such as Dinar, Toman, Derham and Miri were continued as Ilkhanids period but monetary units such as Shahrokhi were common with different criteria. In case of using Turkish language with Persian and Arabic languages, some pictures and phrases were changed on the coins.

آکا، اسماعیل،(1390) تیموریان، ترجمه اکبر صبوری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، چاپ اول.
آیتی، عبدالمحمد ،تحریر تاریخ وصاف ،تهران،پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ،تهران،1383،چاپ سوم
آژند ،یعقوب (1365)، قیام شیعی سربداران، قیام شیعی سربداران، تهران، نشر گستره، چاپ اول.
ابن عربشاه(2536).زندگی شگفت آور تیمور،ترجمه محمدعلی نجاتی،تهران،بنگاه ترجمه و نشر کتاب،چ1.
ابن بطوطه(1370) ،سفرنامه ، ج1، ترجمه محمد علی موحد، تهران، انتشارات آگاه، چاپ پنجم.
اسمیت ،جان ماسون ،(1361)،خروج و عروج سربداران ، ترجمه یعقوب آژند، تهران، واحد مطالعات و تحقیقات فرهنگی و تاریخی، چ1.
بابویه، محمد بن علی (1347)، عیون الاخبار الرضا، ج2، ترجمه حمید رضا مستفیذ و علی اکبر غفاری، تهران، صدوق.
بوآ،ازل(1343).تمدن تیموریان،ترجمه محمد باقر امیرخانی،دانشگاه تبریز،دانشکده ادبیات و علوم انسانی،سال شانزدهم ،شماره 68.
پاکزادیان ،حسن ،(1396).تاریخ در سکه‌های سربداران، تهران، انتشارات خواندنی، چ1.
پطروشفسکی. ا.پ ،کاریال یان، (1366).تاریخ اجتماعی – اقتصادی ایران در دوره مغول ،ترجمه یعقوب آژند،تهران موسسه اطلاعات ،چ1.
ترابی طباطبایی،جمال، (1351). رسم الخط اویغوری، نشریه شماره 6 موزه آذربایجان، چاپ شفق، ج1.
ترابی طباطبایی  جمال(1386). سعید سلیمانی، سکه‌های کورکانیان و سورشارژها، تبریز، انتشارات مهدی آزادی، چ1.
تقوی، عابد، نیک گفتار، احمد، (1394 )سکه شناسی در دوران شاه سلطان حسین بایقرا در محدوده تاریخی خراسان بزرگ، دوره 6، شماره 20.
توختیف،عرفان(1377). سیاست پولی مالی تیمور و خاندان او و سکه‌های آنها، قم: کتابخانه آیت الله العظمی مرعشی نجفی، چ1 .
حافظ ابرو، عبدالله بن لطف الله، مجمل التواریخ سلطانی (مجموعه)، نسخه خطی کتابخانه ملک تهران، شماره ثبت 4164 .
حاجیلو محمد علی(1386).ریشه های تاریخی تشیع در ایران  ،قم ،مجمع جهانی شیعه شناسی ،چ1 .
جعفریان، رسول ،( ۱۳۹۳)تاریخ ایران از آغاز اسلام تا پایان صفویان، نشر علم، چ1.
خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین(1372)، ماثرالملوک،به تصحیح میرهاشم محدث،تهران،موسسه خدمات فرهنگی رسا،چ1.
خواند میر، غیاث الدین بن همام الدین(1355). دستورالوزراء تصحیح سعید نفیسی، تهران: اقبال، چ1.
دانشگاه کمبریج  (1397)، تاریخ دوره تیموریان، قسمت اول، ج 6، ترجمعه تیمور قادری، تهران: مهتاب،چ 4.
دانشگاه کمبریج(1379)،تاریخ ایران در دورۀ تیموریان، ترجمۀ یعقوب آژند،تهران،جامی،چ1.
رویمر، هانس و دیگران،(1380) ایران در راه عصر جدید، ترجمه آذر آهنچی، تهران: دانشگاه تهران،چ1.
زامباور، (2536).نسب‌نامه خلفا و شهریاران، ترجمه محمد جواد مشکور، تهران، کتابفروشی خیام، چ1
زمخشری ، محمود بن عمربن محمد،  (1389)تفسیر کشاف ،ج 1،ترجمه مسعود انصاری ،تهران ،ققنوس.چ1.
سعیدی مریم ،پروانه معاذالهی(1394) ،سنت ترجمه در عصر ایلخانان و تیموریان ،تهران ،نشرقطره چ1.
سمرقندی،کمال الدین عبدالرزاق (1383 )مطلع السعدین و مجمع البحرین، تصحیح عبدالحسین نوایی،ج2، دفتر2، تهران،پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی ،ج1.
سمرقندی دولتشاه(1383)،تذکره الشعراء، به اهتمام ادوارد براون ،تهران،اساطیر،چ1 .
، شامی ،نظام الدین (1363)، ظفرنامه، تهران، انتشارات بامداد، چ1.
شرفی ،محبوبه(1392).زندگی ،زمانه و تاریخ نگاری وصاف شیرازی ،تهران،پژوهشکده تاریخ اسلام ،چ1.
شرفی ،محبوبه(1395).نظام ضرب سکه و مبادلات پولی در عصرایلخانی،مجلۀپژوهش های تاریخی اسلام و ایران،ش 19.
شریعت زاده، علی اصغر،(1390). سکه‌های ایران زمین، تهران، نشر پارینه، چ1.
شمسی، شمیسا شاطری، میترا، احمدی، (1397).، تحلیل فزایند مشروعیت‌سازی بر سکه‌های ایلخانی (736-657ﻫ.ق)، نشریه: جستارهای تاریخی؛ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، دو فصل نامه علمی، پژوهشی- سال نهم، شماره 2، پاییز و زمستان .
صالحی، کوروش،(1396). بررسی سکه‌ها و دارالضرب‌های ایران در عصر ایلخانان (754-654ﻫ)، تهران، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکزی.
علاء الدینی بهرام ،(1397،)سکه‌های ایران دوره گورکانیان(تیموریان)، تهران، پازینه، چ1.
فتحی ، لیلا (1397).   نقوش سکه‌های باستانی؛ حکومت تیموری، تهران: نامه خرد، چ1.
عارف نوشاهی (1380)،احوال وسخنان  خواجه عبیدالله احرار،تهران ،مرکز نشر دانشگاهی ،چ1 .
فراهانی منفرد، مهدی (1381) .پیوند سیاست و فرهنگ در عصر زوال تیموریان، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، چ1،
کاتب یزدی،(1386)، احمدبن حسین بن علی،تاریخ جدید یزد،به کوشش ایرج افشار،تهران،امیرکبیر،چاپ سوم.
لمبتن .آن (1382).،تاریخ میانه ایران،ترجمه یعقوب آژند،تهران ،نشرنی،چ2.
مجلسی محمد بن باقر بن محمد تقی ، بحار الانوار، ج92، بیروت، داراحیاء التراث العربی، چ2، 1403ق، باب 110، ص294 .
موزه ملی ملک، شماره اموال 3000،06،00012
نیک­ گفتار، احمد ،(1388).بررسی و شناسایی سکه­های ضرب شده در اسفراین از آغاز ایلخانان تا پایان صفویه، مشهد، انتشارات راهیان سبز، چ1.
یزدی ، شرف الدین علی(1387)،ظفرنامه ،ج دوم ،به تصحیح سعید میر محمدصادق و ترجمه عبدالحسین نوائی،تهران، کتابخانه،موزه و مرکزاسناد مجلس شورای اسلامی،چ1.
یلفانی، رامین ،مجید حاجی تبار،( بهار 1395) بررسی سیاست‌های مذهبی سربداران (783-738 هـ) با تکیه بر مسکوکات، نشریه مطالعات تاریخ فرهنگی، پژوهش نامه‌ی انجمن ایرانی تاریخ، سال هفتم، شماره بیست و هفتم.         
Dilar, Omar (2006), ILKHANIDS, Istanbul.
Stephen Album (2011), Checlist of Islamic coins, Santa Rosa, California, P. 8-270
Linda Komaroff (1986) ،THE EPIGRAPHY OF TIMURID COINAGE: SOME PRELIMINARY REMARKS،American Numismatic Society.