نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

2 دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

ایران به عنوان کانونی زلزله‌خیز، زمین‌لرزه‌ها و پس‌لرزه‌های متعددی را در اعصار تاریخی مختلف از جمله دورة صفویه تجربه کرد. اهمیت وقوع این بلا به گونه‌ای بود که گزارش آن از چشم مورخان ایرانی و سفرنامه‌نویسان اروپایی دور نماند و آنان بر مبنای دیده‌ها، شنیده‌ها و همچنین اقتباس از دیگر منابع تاریخی، جریان وقوع زلزله را ثبت می‌کردند. آنچه که بر اهمیت این گزارش‌ها می‌افزاید، دیدگاه این دو گروه به تأثیری بود که در هنگامة وقوع زلزله و پس از آن بر زندگی مردم تحمیل می‌شد. بر همین اساس چگونگی تأثیر زلزله بر زندگی مردم در دوره صفویه، مسئله پژوهش پیش‌رو را شکل داده است. هدف این پژوهش آن است که با روش توصیفی ـ تحلیلی گردآوری داده‌ها به شیوة کتابخانه‌ای، بدین سؤال پاسخ دهد که از دیدگاه مورخان ایرانی و سفرنامه‌نویسان اروپایی، وقوع زلزله در دورة صفویه چگونه توانسته است زندگی اجتماعی مردم را متأثر سازد؟ برآوردِ این مقاله نشان می‌دهد که در نگرش مورخان ایرانی و سفرنامه‌نویسان اروپایی، وقوع زلزله در دورة صفویه ضمن ایجاد تلفات جانی سنگین و تخریب زیرساخت‌های مسکونی بر آرایش فکری، باورها و اعتقادات عمومی مردم نیز تأثیر سترگی گذاشت.

کلیدواژه‌ها

استرآبادی، میرزا مهدی ( 1377)، تاریخ جهانگشای نادری، مصحح عبدالله انوار، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن ( 1363)، تاریخ منتظم ناصری، مصحح محمداسماعیل رضوانی، تهران: دنیای کتاب.
افوشته‌ای نطنزی، محمود بن هدایت‌الله ( 1373)، نقاوه الآثار فی ذکر الاخیار، مصحح احسان اشراقی، تهران: علمی و فرهنگی.
امبرسز، ن.ن ( 1349)، « زلزله‌های تاریخی در مناطق شمالی مرکز ایران»، مجله خرد و کوشش، ترجمه رضا رازانی، ش 8، صص 560 ـ 582.
امبرسز، ن.ن و چارلز ملویل ( 1370)، تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران، مترجم ابوالحسن رده، تهران: آگاه.
تطیلی، بنیامین و دیگران ( 1393)، سه سفرنامه ( از زمان سلطان سنجر و اوایل صفویه)، ترجمه و تحقیق حسن جوادی و ویلم فلور، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
جنابدی، میرزا بیگ ( 1378)، روضه‌الصفویه، مصحح غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
حاجی خلیفه ( 1368)، ترجمه تقویم التواریخ، از مترجمی ناشناخته، مصحح میرهاشم محدث، تهران: احیاء کتاب.
حسینی استرآبادی، حسن بن مرتضی ( 1366)، تاریخ سلطانی: از شیخ صفی تا شاه صفی، مصحح احسان اشراقی، تهران: علمی.
حسینی، میرهادی ( 1395)، « جغرافیای تاریخی زلزله در ایران: اسناد مهلرزه‌ای ( از ابتدا تا عصر صفوی)»، مجله جغرافیا، س 14، ش 49، صص 433 ـ 453.
خاتون آبادی، عبدالحسین ( 1352)، وقایع‌السنین والاعوام، مصحح محمدباقر بهبودی، تهران: کتابفروشی اسلامیه.
اصفهانی، محمد معصوم بن خواجگی ( 1368)، خلاصه السیر، مصحح ایرج افشار، تهران: علمی.
خواندمیر، امیرمحمود ( 1370)، تاریخ شاه اسماعیل و شاه طهماسب صفوی، مصحح محمدعلی جراحی، تهران: گستره.
رضائی، محمد ( 1399)، « پیامدهای اجتماعی بلایای طبیعی تبریز ( 907 ـ 1210ق) با تأکید بر زمین‌لرزه»، تحقیقات تاریخ اجتماعی، س 10، ش 1، صص 175ـ 198.
روملو، حسن بیگ ( 1384)، احسن التواریخ، مصحح عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
شاردن، ژان ( 1372)، سفرنامه شاردن، مترجم اقبال یغمایی، تهران: توس.
شاملو، ولی قلی ( 1375)، قصص الخاقانی، مصحح حسن سادات ناصری، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
شفیعی، زهرا ( 1395)، حوادث و بلایای طبیعی در ایران عصر صفوی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، اراک: گروه تاریخ دانشگاه اراک.
فانی زنوزی، محمد حسن ( 1378)، ریاض الجنه، قم: کتابخانه عمومی آیت‌الله مرعشی نجفی.
فسائی، حاجی میرزا حسن ( 1378)، فارسنامه ناصری، مصحح منصور رستگاری فسائی، تهران: امیرکبیر.
فیگوئرا، دن گارسیا دسیلوا ( 1363)، سفرنامه، مترجم غلامرضا سمیعی، تهران: نو.
قزوینی، ابوالحسن ( 1368)، فواید الصفویه، مصحح مریم میراحمدی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
کجباف، علی‌اکبر و دیگران ( 1397)، « تبیین و تحلیل وضعیت جمعیت و تأثیر آن بر کشاورزی در دورة صفویه»، مجله پژوهش‌های تاریخی، س10، ش3، صص 41 ـ 59.
کروسینسکی ( 1363)، سفرنامه، مصحح مریم میراحمدی، تهران: توس.
مستوفی‌بافقی، محمدمفید ( 1396)، مختصر مفید، مصحح ایرج افشار، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مشیزی، میر محمدسعید (1369)، تذکره صفویه کرمان، مصحح محمدابراهیم باستانی‌پاریزی، تهران: علم.
منجم، ملا جلال ( 1366)، تاریخ عباسی، مصحح سیف‌الله وحیدنیا، تهران: وحید.
منجم، ملاکمال ( 1398)، زبده‌التواریخ، مصحح غلامرضا مهدوی‌راونجی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
منشی قمی، احمد ( 1383)، خلاصه‌التواریخ، مصحح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
منشی، اسکندربیگ ( 1314 ق)، تاریخ عالم آرای عباسی، تهران: دارالطباعه آقا سید مرتضی.
نسخه خطی مجموعه سه رساله، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، شماره 5677، برگ 66.
وحیدقزوینی، محمدطاهر ( 1383)، تاریخ جهان‌آرای عباسی، مصحح سعید میر محمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.