تحقیقات تاریخ اقتصادی ایران

نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته تاریخ ایران بعد از اسلام، دانشگاه خلیج فارس بوشهر، ایران

چکیده

گسترش روزافزون شهرنشینی و افزایش تعداد شهرها و تغییرات کمی و کیفی آن‌ تحت تأثیر عوامل مختلفی نظیر صنعتی شدن، مهاجرت روستائیان به شهرها، تحولات اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در جوامع مختلف بوده است.   از دهه 20 به بعد که کشور دچار تحولات سیاسی عمده‌ای شد تحرک و جابجایی‌های داخلی در کشور نیز بسیار محسوس شد. در آغاز دهه چهل با ادامه برنامه­های عمرانی دولت و اجرای اصلاحات اجتماعی توسط محمدرضا شاه این تحرک و جابه‌جایی در کشور شدت بیشتری یافت. هم‌زمان با برنامه عمرانی سوم در کشور، اصلاحات ارضی نیز که یکی از اساسی‌ترین اصلاحات اجتماعی شاه درزمینۀ بهبود زندگی جوامع روستایی بود اجرا شد. این برنامه­ها موجب شدت مهاجرت‌های داخلی و به‌خصوص مهاجرت‌های روستایی در کشور و رشد شهرها شد. در این پژوهش سعی بر آن است تا رشد شهرنشینی و تغییرات جمعیت شهری و افزایش تعداد شهرهای استان فارس در دهه چهل و پنجاه بررسی شود. روش پژوهش حاضر توصیفی -تحلیلی با تکیه‌بر منابع کتابخانه­ای است. طبق یافته‌های پژوهش استان فارس که از مراکز عمده روستایی و ایلات و عشایر کشور بود در سال‌های دهه چهل و بعد از آن با مهاجرت گسترده روستائیان به شهر و اسکان ایلات و عشایر در شهرها مواجه شد. شیراز مرکز استان پذیرای بیش از 50 درصد مهاجرین داخلی استان و خارج از استان بود. گسترش جمعیت شهری در شیراز موجب توسعه فیزیکی شهر، پیدایش و رشد پدیده حاشیه‌نشینی در آن شد.

کلیدواژه‌ها

Extended Abstract

 Investigating the Impact of Migration on Urban Growth in Fars and Its Consequences (1961-1976)

At the beginning of the sixties and the social reforms of Mohammad Reza Shah Pahlavi, conditions were created to increase rural migration and urbanization in Iran more than in previous periods. The implementation of social programs and urban development increased the difference between urban and rural communities by allocating more funds to cities. In these programs, the rural population, although larger than the urban population; However, the amount of funds allocated for rural development was much lower than the approved funds for urban development. Most of the urban development programs were spent on improving urban and interurban infrastructure and industrial investment, which led to the prosperity of cities and urban activities. Continuation of this trend reduced the importance of agriculture, the collapse of traditional relations in the villages, the intensification of rural migration, the expansion of urbanization and the growth of cities in different parts of the country. With the expansion of rural migration, the number of cities and urban population in the country increased rapidly. During this period, Fars province, along with the whole country, faced with the growth of urbanization and the rapid increase of urban areas in the province. The growth of urbanization in the province due to having the majority of tribes and nomads in the province was faster than the whole country. According to the 1956 census, the number of cities in Fars province was 17, with a total population of about 358,800. At this time, about 33.9% of the population lived in the city and the rest were in the village or tribes and nomads. Due to the development of urbanism, the urban population of the province reached 540,700 people by 1966 with an annual growth of 4.16 percent. On the other hand, the number of cities in Fars province increased between 1956 and 1966, and 7 villages in the province, whose population exceeded 5,000, were included in the province's cities according to the new laws. As a result, in 1966, the total urban population of the province increased to about 39.8%. The trend of urbanism in the forties and fifties in Fars province continued strongly. The economic and social facilities of Persian cities on the one hand and the economic and social constraints of the villages on the other hand caused the continuation of migrations from rural to urban areas. In addition, the number of cities in Fars province, ie points of five thousand people and more, increased during the second decade of 1966 to 1976. Between 1961 and 1976, due to intra-provincial and extra-provincial migrations, its population growth exceeded the national average. In the thirties in Fars province, including the coastal areas of the Persian Gulf and Bushehr, Fars province had ten points with a population of over ten thousand people. In the next census, which separated the coastal areas from Fars province, with the growth of urbanization in the province, the number of these points increased to 11 urban points with a population of over ten thousand people. These areas were considered as big and old cities of the province, which were always part of the big and prosperous cities of the country.

      In Fars province, Shiraz and Marvdasht had the most urban attractions for rural immigrants. These two cities were known as the industrial hubs of the province and the country due to their economic and social infrastructure as well as agricultural and industrial development facilities. Asphalt roads from Shiraz to Tehran and the country's consumption centers and highways under construction to the port of Bushehr, as well as more health facilities in Shiraz and having electricity and gas facilities were the main reasons for attracting population in Shiraz. In Marvdasht, the existence of agricultural lands, proper irrigation technology, electricity and a 7,000-kilowatt high-voltage power center in this area, as well as the operation of the Dariush Dam, which enabled the operation of 10,000 kilowatts into the region's electricity circulation. Having natural gas facilities, the presence of some industries in the province attracted more people in this area. Shiraz, due to its various infrastructures and as the most important center of capital attraction, was the main center for attracting rural and internal immigrants in the province. With the increase of population in Shiraz, many development projects were implemented in this city, which attracted more population and its physical development. One of the consequences of population growth in cities was inflation and rising house, land and rent prices. In this situation, the poor rural immigrants who were unable to provide houses and rents around the city were added to the urban marginalized population and caused the expansion of marginalization in Shiraz.

 کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام): 26/1/405/137/2 س 
روزنامه اطلاعات (24/10/ 1341)، ش 10998.
روزنامه پیک خجسته، (8 تیر 1345)، ش 1149.
روزنامه کیهان، (19/9/1340)، ش 5529.
 اعتماد، گیتی (1366)، شهرنشینی در ایران، «مهاجرت در ایران در دهه‌­های اخیر»، تهران: انتشارات آگاه.
امان‌اللهی بهاروند، سکندر (1367)، کوچ‌نشینی در ایران پژوهشی درباره عشایر و ایلات، تهران: انتشارات آگاه.
اوضاع اقتصادی و اجتماعی استان فارس (13 71)، سازمان برنامه‌وبودجه فارس، شیراز: مرکز انفورماتیک و مطالعات
     توسعه جنوب، دفتر برنامه‌ریزی.
استان فارس در برنامه پنجم (1354)، مرکز آموزش و پژوهش در برنامه­ریزی منطقه­ای، ج اول، تهران: دفتر
     برنامه‌وبودجه استان فارس.
اسنادی از مهاجرت داخلی در ایران 1311-1357(1390)، مرکز پژوهش و سنجش و اسناد ریاست جمهوری، به
     کوشش ایرج محمدی، تهران: انتشارات خانه کتاب.
آیت‌اللهی، علیرضا (1357)، بررسی فرآیند مهاجرت روستائیان به شهرها در استان فارس، شیراز: مرکز
     جمعیت‌شناسی دانشگاه شیراز.
آیت­اللهی، علیرضا، محمد کریم منصوریان (1341)، نگاهی کوتاه به مسئله حاشیه‌نشینی علل و نتایج آن در شهر
     شیراز، شیراز: مرکز جمعیت‌شناسی دانشگاه شیراز.
آیت­اللهی، علیرضا، محمدحمصی (2537)، گزارش مقدماتی بررسی انگیزه­ها و پیامدهای مهاجرت روستائیان به
    شهر در استان فارس، شیراز: مرکز جمعیت‌شناسی دانشگاه شیراز.
ایران محبوب، جلیل (1380)، جامعه‌شناسی شهری، شیراز: دانشگاه شیراز.
پهلوی، محمدرضا (بی­تا)،  به‌سوی تمدن بزرگ، تهران: کتابخانه پهلوی.
بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران (1360)، حساب­های ملی ایران (1338- 1356)، تهران.
بانک ملی ایران (1327)، تاریخچه تنظیم برنامه هفت‌ساله عمران و آبادی در ایران، تهران: بی‌نا.
پوستچی، ایرج و دیگران (1353)، طرح مطالعاتی حاشیه‌نشین‌های شیراز، شیراز: مرکز جمعیت‌شناسی دانشگاه
    شیراز.
 تقوی، نعمت‌الله (1371)، مهاجرت‌های شهری و روستایی، تهران: انتشارات ستوده.
حاشیه‌نشینان شهر شیراز (1351)، گروه پژوهشگران، شیراز: مرکز جمعیت‌شناسی دانشگاه شیراز.
حسامیان، فرخ و دیگران (1363)، شهرنشینی در ایران، تهران: انتشارات آگاه.
حمصی، محمد (1359)، فهرست برخی از پژوهش­های انجام‌شده درزمینۀ مهاجرت و تحرک جمعیت در  ایران،
     شیراز: مرکز جمعیت‌شناسی دانشگاه شیراز.
حمصی، محمد و علیرضا آیت‌اللهی (1357)، گزارش طرح بررسی علل و عواقب مهاجرت روستائیان به شهرها در
     استان فارس، شیراز: مرکز تحقیقات وزارت تعاون و امور روستا.
دانش، ابوالحسن (1362)، مقدمه‌ای بر تئوری حاشیه‌نشینی و مهاجرت­های بی‌رویه در کشورهای جهان سوم، تهران،
     سازمان برنامه‌وبودجه.
دکتر امینی به روایت اسناد ساواک (1379)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات
زاهد زاهدانی، سید سعید (1365)، «نظریه­ای در مورد مهاجرت با توجه به نمونه ایران»، مجله علوم اجتماعی و
    انسانی دانشگاه شیراز، دور دوم، ش اول، ص 2-18.
زاهدی مازندرانی، محمدجواد و دیگران (1366)، «مهاجرت روستایی و روند یک‌صد ساله اخیر آن در ایران»،
     مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ش 12.
زاهدی مازندرانی، محمدجواد (1373)، «مروری­ تحلیلی بر سیر تحقیقات روستایی و عشایری در ایران»، اقتصاد
      کشاورزی و توسعه، ش 6، ص 151-159.
زنجانی، حبیب‌الله و فریدون رحمانی (1368)، راهنمای جمعیت شهرهای ایران، تهران: مرکز مطالعات  معماری و
     شهرسازی ایران.
سازمان برنامه‌وبودجه (1359)، مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن، آبان ماه 1355، نشریه شماره  
    186، تهران.
سازمان برنامه‌وبودجه (1377)، سابقه برنامه‌ریزی در ایران، تهران.
سازمان پژوهش و برنامه­ریزی آموزشی (1397)، استان شناسی فارس، تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی
     ایران.
 سرشماری عمومی نفوس و مسکن، سازمان برنامه مرکز آمار ایران، آبان 1355، استان فارس
سرشماری عمومی نفوس و مسکن، سازمان برنامه مرکز آمار ایران آبان 1345، ج 150، استان فارس. 
 سازمان برنامه مرکز آمار ایران، 1355، شهرستان شیراز استان فارس، ش 73.
شکوئی، حسین (1369)، جغرافیای اجتماعی شهرها، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
 صفوی، مهرناز (1378)، وضعیت مهاجرت در استان بوشهر طی سال­های 1350- 1375، سازمان برنامه‌وبودجه
     استان بوشهر، معاونت آمار و اطلاعات.
عجمی، اسماعیل، (1348)، شش‌دانگی- پژوهشی درزمینۀ جامعه‌شناسی روستایی، شیراز: انتشارات دانشگاه شیراز.
عجمی، اسماعیل و دیگران، (1353)، اثرات اقتصادی و اجتماعی سد داریوش کبیر (بررسی دهات نمونه زیر سد)،
     شیراز: دانشگاه عمران ملی و مطالعات اجتماعی.
عمید، محمدجواد (1381)، کشاورزی، فقر و اصلاحات ارضی در ایران، ترجمه رامین امینی نژاد، تهران: نشر نی.
قدیری معصوم،  مجتبی (1387)، «نقش برنامه­های عمرانی پیش از انقلاب در مهاجرت­های روستا شهری»
     پژوهش­های جغرافیایی، ش 63.
 قرخلو، مهدی (1369)، «مسائل و مشکلات ایل قشقایی و طایفه دره شوری و آینده‌نگری، مسئله ایل راه (ال
     یولی)»، فصلنامه عشایری، ش 12.
قنبری نژاد، زینب؛ حبیب‌الله سعیدی نیا (1400)، «پیامدهای اجتماعی و اقتصادی شکل­گیری شرکت‌های سهامی
     زراعی در فارس»، تاریخ ایران، ش 2، ص 133-154.
منصوریان، محمد کریم، هما آقا، علیرضا آیت‌اللهی (2535)، تحولات جمعیت فارس در بیست سال اخیر، شیراز:
     مرکز جمعیت‌شناسی دانشگاه شیراز.
وزارت اقتصاد مرکز بررسی­های توسعه صنعتی و بازرگانی (1347)، امکانات توسعه صنعتی استان فارس.