نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد قزوین، قزوین، ایران

2 استاد گروه شهرسازی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 دانشیار گروه تاریخ،دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

چکیده

به­دنبال انقلاب صنعتی و شکل­گیری نظام نوین تجاری، از قرن 19م ایرانِ توسعه­نیافته به‌دلیل موقعیت استراتژیک و اهداف اقتصادی مورد توجه قدرت‌های استعماری قرار گرفت. نخستین جرقه­های تفکر در علل ترقی غرب و نیز توسعه­نیافتگی ایران با شکست ایرانیان از روسیه در ذهن عباس­میرزا رقم خورد. تقدم تبریز بر بهره­مندی از نوآوری­های صنعتی و سرمایه­گذاری شرکت­های خارجی به عواملی چون موقعیت مناسب جغرافیایی، ولیعهدنشین بودن و سرمایه­گذاری بازرگانان شهر بستگی داشت. پرسش اصلی مطرحِ پژوهش این است که چه تغییر و تحولی و تحت تأثیر چه عواملی در نظام تجاری و صنعت تبریزِ عصر قاجار رخ داد؟ مهمترین دستاورد پژوهش بر ایجاد صنایع نوین و نظام جدید تجاری تبریز استوار است که در‌این راستا مظاهر مدرنیته ازقبیل مراکز صرافی­، بانک­، صنایع ریسندگی و قالی­بافی، چاپخانه، برق، و تلفن ایجاد گردیدند. تجار آذربایجانی نیز در تأسیس مراکز تجاری و صنعتی نقش فعالی ایفا نمودند. رشد مداوم بازرگانی در اوایل قرن 14ق. موجب ترغیب سرمایه­گذاران خارجی به گسترش فعالیت‌های اقتصادی و تولیدی خود در تبریز شد. اما واردات کالاهای فرنگی به صنایع­دستی و کارگاه­های تولیدی بومی آسیب فراوانی زد. این مقاله با تکیه بر منابع، نشریات و اسناد تاریخی، به‌ روش توصیفی-‌تبیینی، تحولات اقتصادی و صنعتی شهر تبریز را بررسی نموده است.

کلیدواژه‌ها

ساکما (سازمان اسناد و کتابخانه ملی): شماره سند 240019182: برگ 44 ؛ شماره سند 47482/240، برگ 158.
استادوخ(اداره اسناد و­تاریخ دیپلماسی وزارت­امور­خارجه):شماره سند 80/26/1336ق؛شماره سند 26/54/1329ق، برگ 25.
اختر، س18،ش7، 23/ربیع الاول/1309.        
تربیت، س7، ش211، 20/محرم/1322.
تربیت، س4، ش221، 30/شوال/1318.
روزنامه دولت علیّه ایران، ش518، 30/شوال/1278.
 سهند، س1، ش26،12/8/1305.
مذاکرات مجلس، جلسه 68، 7 اسفند 1305 /24 شعبان 1345.
مذاکرات مجلس، جلسه111، 7 خرداد 1306 / 27 ذیقعده 1345.
وقایع اتفاقیه، ش111، 6 /جمادی الثانی/ 1269.
وقایع اتفاقیه، ش1، 5 / ربیع الثانی/ 1267.
وقایع اتفاقیه، ش21، 26/ شعبان/ 1267.
وقایع اتفاقیه، ش221، 9/شعبان/1271.
آدمیت، فریدون و هما ناطق(1356)، افکار اجتماعی، سیاسی، اقتصادی در آثار منتشر نشده قاجار، تهران: آگاه.
آدمیت، فریدون( 1397)، امیرکبیر و ایران، تهران: خوارزمی.
آوری، پتر(1387)، «افشاریان»، در: تاریخ ایران (ازمجموعه تاریخ کمبریج) دوره افشار، زند و قاجار، ترجمه مرتضی ثاقب­فر، تهران: جامی.
ابوت، کیث ادوارد(1396)، شهرها و تجارت ایران در دوره قاجار(گزارش کنسول ابوت از اقتصاد و جامعه ایران 1866- 1847 م)، ترجمه سیدعبدالحسین رئیس‌السادات، تهران: امیرکبیر.
اتحادیه، منصوره و سعید روحی(1395)، صرافی و صراف‌ها (منتخبی از اسناد رحیم اتحادیه)، تهران: تاریخ ایران.
ادواردز، آرتور سسیل( 1368)، قالی ایران، ترجمه مهین­دخت صبا، تهران: انجمن دوستداران کتاب.
اشرف، احمد(1359)، موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران؛ دوره قاجاریه، تهران: زمینه.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان(1363)، المآثر و الآثار: چهل سال تاریخ ایران در دوره پادشاهی ناصرالدین‌شاه، به کوشش ایرج افشار، ج1، بی­جا: اساطیر.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1363)، تاریخ منتظم ناصری، تصحیح محمد‌اسماعیل رضوانی، ج3، تهران: دنیای کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (1366ج1/1367ج2)، مرآت­البلدان، تصحیح و حواشی عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، ج2-1،  تهران: دانشگاه تهران.
افشار، ایرج(1387)، تبریز در اسناد امین‌الضرب سال­های 1299 - 1315 قمری، به­کوشش نرگس پدرام و مژده مهدوی، تهران: ثریا.
اقبال­آشتیانی، عباس (1327)، ورقی از تاریخ طهران: «سبزه میدان و مجمع دارالصنایع»، مجله یادگار، ش39 و 40، صص59-70، خرداد و تیر 1327.
انتنر، مروین ل.(1369)، روابط بازرگانی روس و ایران (1914-1828)، ترجمه احمد توکلی، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار یزدی.
اوبن، اوژن(1362)، ایران امروز، ترجمه علی­اصغر سعیدی، تهران: زوار.
اولیویه، گیوم آنتوان(1371)، سفرنامه اولیویه: تاریخ اجتماعی-اقتصادی ایران در دوران آغازین عصر قاجار، ترجمه محمدطاهرمیرزا، تصحیح و حواشی غلامرضا ورهرام، تهران: اطلاعات.
پورمحمدی املشی، نصرالله (1388)، «اوضاع اجتماعی و اقتصادی تبریز عصر صفوی»، نشریه تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهراء، س 19، ش1، (پیاپی 75)، بهار 1388.
تاریخچه سی ساله بانک ملی ایران(1307-1337)، (1337)، بانک ملی، تهران.
ترابی­فارسانی، سهیلا(1384)، تجار، مشروطیت و دولت مدرن، تهران: تاریخ ایران.
ترسکینسکی، اناتول(1326)، تاریخچه مختصر راه­آهن ایران، تهران: بنگاه راه­آهن دولتی ایران.
تیموری، ابراهیم(1332)، عصر بی­خبری یا تاریخ امتیازات در ایران، تهران: اقبال.
جمالزاده، سید محمدعلی( 1335) ، گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران، برلین: کاوه.
خان خانان(1380)، رساله در اصلاح امور، در: غلامحسین زرگری نژاد(تصحیح و تحشیه)، رجال سیاسی عصر قاجار، تهران: کتابخانه ملی.
خاوری، میرزا­ فضل­الله شیرازی(1380)، تاریخ ذوالقرنین، ج 2، تصحیح و تحقیق ناصر افشارفر، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
دنبلی، عبدالرزاق(1383)، مآثر سلطانیه (از روی نسخه بریتانیا)، تهران: اطلاعات.
دوسرسی، کنت(1390)، ایران در 1839-1840م، ترجمه احسان اشراقی، تهران: سخن.
دهگان، ابراهیم و ابوتراب هدایی (1330)، تاریخ اراک، اراک: فرهنگ اراک.
رایت، دنیس(1357)، انگلیسیان در ایران، ترجمه غلامحسین صدری افشار، تهران: دنیا.
رواسانی، شاپور(1390)، دولت و حکومت در ایران در دوره تسلط استعمار سرمایه­داری، تهران: امیرکبیر.
ژوبر، پیر آمده(1347)، مسافرت در ارمنستان و ایران، ترجمه علیقلی اعتمادمقدم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
حاج سیاح(محمد­علی­خان محلاتی)(2536)، خاطرات حاج سیاح یا دوره خوف و وحشت، به­کوشش حمید سیاح، به تصحیح سیف­الله گلکار، تهران: امیرکبیر.
حسینی،سجاد، جعفر آقازاده و حمیده آرمون(1397)،«چپاول و غارت تبریز در دوره استبداد صغیر؛ مطالعه موردی: اموال کمپانی زیگلر»، مجله مطالعات تاریخ اسلام، س10، ش38، صص 114-93.
سرداری­نیا، صمد،(1385)، تبریز شهر اولین­ها، تبریز: کانون فرهنگ و هنر آذربایجان شرقی.
سیف، احمد(1373)، اقتصاد ایران در قرن نوزدهم، تهران: چشمه.
سیف، احمد (1380)، استبداد و مسئله مالکیت و انباشت سرمایه در ایران، تهران: رسانش.
شاردن، ژان(1335)، سیاحت نامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، ج 2، تهران:  امیرکبیر.
شجاعی دیوکلائی، حسن(1398)، توسعه­نیافتگی و صنعتی­سازی ایران عصر قاجار و پهلوی اول، تهران: تیسا.
صفوی، رحیم زاده(1309)، ایران اقتصادی، ج 2، تهران: چاپخانه اتحادیه.
عیسوی، چارلز(1362)، تاریخ اقتصادی ایران( قاجار 1332-1215ه.ق.)، ترجمه یعقوب آژند، تهران: گستره.
فلور، ویلم(1365)، جستارهایی از تاریخ اجتماعی ایران در عصر قاجار، ترجمه ابوالقاسم سرّی،ج 2، تهران: توس.
فلور، ویلم (1371)، صنعتی شدن ایران و شورش شیخ احمد مدنی(1925-1900)، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران: توس.
کارری، جملی(1383)، سفرنامه کارری، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کرزن، جورج­ناتانیل(1380)، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، ج 1، تهران: علمی ‌و فرهنگی.
کسروی، احمد(1395)، زندگی و زمانۀ احمد کسروی (زندگانی من، ده سال در عدلیه، چرا از عدلیه بیرون آمدم)، بازبینی و ویرایش همراه با یادداشت‌ها و افزوده‌های محمد امینی، ایالات متحده: انتشارات شرکت کتاب.      
کمپفر، انگلبرت(1363)، سفرنامه کمپفر به ایران، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
متی، رودولف پ.( 1387)، اقتصاد و سیاست خارجی عصر صفوی،ترجمه حسن زندیه، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
مجتهدی، مهدی(1327)، رجال آذربایجان در عصر مشروطیت، تبریز: نقش جهان.
محبوبی­اردکانی، حسین(1370ج1/  2537ج2/  1368ج3)، تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، ج 3-2-1، تهران: دانشگاه تهران.
مراغه­ای، زین­العابدین(1344)، سیاحتنامه ابراهیم­بیگ، بی­جا: اندیشه.
ملایی، مصطفی و منصوره اتحادیه(1397)،«سرمایه­گذاری شرکت­های غربی در صنعت فرش ایران»، فصلنامه علمی-پژوهشی گنجینه اسناد، س 28، ش 3، پاییز، صص93-64 .  
میرزاسمیعا(1378)، تذکره الملوک و سازمان اداری حکومت صفوی یا تعلیقات مینورسکی بر تذکره الملوک، به کوشش محمد دبیرسیاقی، ترجمه مسعود رجب­نیا، تهران: امیرکبیر.    
نادر­میرزا(1393)، تاریخ و جغرافی دارالسلطنه تبریز، به­کوشش غلامرضا طباطبایی­مجد، تبریز: آیدین.
واتسن، رابرت گرفت(1354)، تاریخ ایران دوره قاجاریه، ترجمه ع. وحید مازندرانی، تهران: امیرکبیر.
ورهرام، غلامرضا(1385)، نظام سیاسی و سازمان‌های اجتماعی ایران در عصر قاجار، تهران: معین.
هاکوپیان، امیل (1380)، «تاریخچه خاندان و تجارتنامه تومانیانس»، ترجمه روبرت واهانیان، فصلنامه فرهنگی پیمان، س 5، ش 15-16-17، پاییز1380.
هدایت، مهدی­قلی(مخبرالسلطنه)(1385)، خاطرات و خطرات: توشه­ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه­ای از دوره زندگی من، تهران: زوار.
لینگمن،ای.آر.، میلسپو،آرتور سی و س.سیموندز(1395)، وضعیت مالی و اقتصادی ایران در دوره رضاشاه، ترجمه شهرام غلامی، تهران: تاریخ ایران.