نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه تاریخ، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری تاربخ، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

3 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

4 دانشیار گروه تاریخ ، دانشگاه الزهرا، تهران ، ایران

چکیده

وضع زندگی توده‏های مردم متاثر از شیوه حکمرانی شاه و نحوه سیاست‏ورزی نخبگان سیاسی در دوره صفوی بود. بروز شرایط جنگی با همسایگان، برقراری منازعات داخلی و بوجود آمدن کانون‏های متعارض قدرت در اثر ضعف حکومت مرکزی، سرکشی قزلباشان، استقلال طلبی حکام محلی و غارتگری برخی قبایل مرزنشین بهنگام پریشانی اوضاع، از علل برهم خوردن تعادل جامعه شهری و فرودستی مردمان در این دوره بحساب می آید. تحقیق حاضر، در زمره مطالعات بین رشته ای است؛ بدین معنی که متکی بر مطالعات جامعه شناسی فرودستان و مطالعه تاریخی خواهد بود و از رویکرد تبیینی و تفسیری در بخش مطالعات تاریخی بهره خواهد برد. این پژوهش بدنبال پاسخ این پرسش است که بینواسازی جامعه شهری در اثر برقراری منازعات قدرت چگونه رخ می دهد؟ و فرودست سازی مردمان چه پیامدهایی را در بازتولید منازعات بیشتر بدنبال داشت؟ همچنین واکنش سیاسی فرودستان در مقابل وضعیت نابسامان خود چه بوده است؟ این نوشتار بدین برداشت کلی رسیده است که در این دوره، توده های شهرنشین به شکل روزافزونی، هستی و پشتوانه های مالی خود را از دست دادند و فرصتی برای احیای منابع مالی و بازگشت به زیست متعادل نیافتند و بخشی از آنها به قعر سلسله مراتب اجتماعی سقوط کردند. کاهش کیفیت زندگی به افزایش تعداد فرودستان شهری انجامید. در چنین شرایطی فرودستان جهت تغییر در وضعیت و بهبود شرایطشان با پیوستن و همراهی در پاره ای از اعتراضات و شورش‏های اجتماعی این دوره، به اقدامات خشونت‏باری نیز دست زدند.

کلیدواژه‌ها

ابی صعب، رولاجوردی،( 1396)، تغییر مذهب در ایران، ترجمه منصور صفت‏گل، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
اسکات، جیمز، (1396)، سلطه و هنر مقاومت، ترجمه افشین خاکباز، تهران: مرکز.
افوشته ای نظنزی، محمود بن هدایت الله، (1373)، نقاوه‏الآثار فی ذکر الاخیار در تاریخ صفویه، بکوشش احسان اشراقی، تهران: علمی و فرهنگی.
اعرابی هاشمی، شکوه السادات، (1394)، ارامنه جلفای نو در عصر صفوی، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران با همکاری کلیسای وانک اصفهان.
باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، (1348)، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، تهران: صفیعلیشاه.
پورمحمدی املشی، نصرالله، اوضاع اجتماعی و اقتصادی تبریز عصر صفوی، تاریخ اسلام و ایران، سال 19، شماره1، پیاپی 75، بهار 1388، صص 2-25.
پیگولوسکایا و دیگران، تاریخ ایران (از دوران باستان تا پایان سده هجدهم میلادی، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام، ۱۳۵۴
ترکمان، اسکندربیگ، (1314)، تاریخ عالم‏آرای عباسی، تهران:دارالطباعه آقاسید مرتضی.
جنابدی، میرزا بیک،(1378) روضه‏الصفویه، بکوشش غلامرضا طباطبایی مجد، تهران: بنیاد موقوفات افشار.
جعفریان، رسول،(1379)، صفویه در عرصه دین و فرهنگ و سیاست، جلد 1، قم، پزوهشگاه حوزه و دانشگاه.
حسینی استرآبادی، حسین بن مرتضی، (1364)، تاریخ سلطانی از شیخ صفی تا شاه صفی، بکوشش احسان اشراقی، تهران: علمی.
حسینی، خور شاه بن قباد، (۱۳۷۹)، تاریخ ایلچی نظام شاه، تصحیح محمدرضا نصیری و کویچی هانه دا، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
دالساندری، وینچنتو، (1381)، سفرنامه وینچنتو دالساندری در سفرنامه ونیزیان در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
ذوالفقاریان، غلامعباس و امیرعلی نجومیان،«درآمدی بر مطالعات فرودستان» فصلنامه تاریخ، دوره پنجم ، شماره17، تابستان 1389.
رضائی، محمد، بررسی علل و عوامل شورش پیشه‌وران تبریز در دوره شاه‌ طهماسب صفوی (979-981 ق.)،تاریخ اسلام و ایران، تابستان 1397 - شماره 38 ،65 تا 87 .
روملو، حسن بیگ، (1384)، احسن التواریخ، بکوشش عبدالحسین نوایی، تهران: اساطیر.
رهربرن، کلاوس میشائیل، (1349)، نظام ایالات در دوره صفویه، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
سیف، احمد، (1373)، اقتصاد ایران در قرن نوزدهم، تهران: نشر چشمه.
شاه طهماسب صفوی،(1363) تذکره شاه طهماسب، بکوشش امرالله صفری، تهران: شرق
صفوی، سام میرزا،(1389)، تحفه سامی، تصحیح فاطمه انگورانی، تهران: انجمن آثار مفاخر فرهنگی.
عون الهی، سید آقا،(1387) تاریخ پانصد ساله تبریز از آغاز مغول تا پایان صفویه، ترجمه پرویز زارع شاهمرسی، تهران: امیرکبیر
فوران، جان، (1390)، مقاومت شکننده تاریخ تحولات اجتماعی ایران از صفویه تا پس از انقلاب اسلامی، تهران: رسا.
فیگوئروا،دن گارسیا دسیلوا، (1363)، سفرنامه فیگوئروا، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران: نشر نو.
قمی، احمد بن حسین‌، (1383)، خلاصة التواریخ،  تصحیح احسان اشراقی، تهران: دانشگاه تهران.
کیوانی، مهدی،(1395)، پیشه وران و زندگی صنفی آنان در عهد صفوی، ترجمه یزدان فرخی، تهران، امیرکبیر.
گار، تد رابرت، (1377)، چرا اننسان ها شورش می کنند؟، ترجمه علی مرشدی زاده، تهران، پژوهشکده مطالعات راهبردی.
لاهیجی، علی بن شمس الدین، (1352)، تاریخ خانی، تصحیح منوچهر ستوده، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
متی، رودی، (1393)، ایران در بحران زوال صفویه و سقوط اصفهان، ترجمه حسن افشار، تهران: نشر مرکز.
مستوفی بافقی، محمدمفید،(1340)، جامع مفیدی، جلد3، بکوشش ایرج افشار، تهران: اسدی
منجم یزدی، ملاجلال الدین، تاریخ عباسی یا روزنامه ملا جلال، بکوشش سیف الله وحیدنیا، تهران: وحید.
میرزا محمد معصوم، (1351)، تاریخ سلاطین صفویه، بکوشش امیرحسین عابدی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
نوایی، عبدالحسین، (1349)، شاه طهماسب صفوی؛مجموعه اسناد و مکاتبات تاریخی، تهران:بنیاد فرهنگ ایران.
نویدی، داریوش، (1386)، تغییرات اجتماعی و اقتصادی در ایران عصر صفوی، ترجمه هاشم آقاجری، تهران: نی.
واله اصفهانی، محمدیوسف، (1372)، خلدبرین، بکوشش میرهاشم محدث، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار.
وبر، ماکس،(1384)، دین، قدرت و جامعه، ترجمه احمد تدین، تهران: هرمس.
وحید قزوینی، میرزا محمدطاهر، (1383)، تاریخ جهان‏آرای عباسی، تصحیح سیدسعید میرمحمدصادق، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
هابسباوم، اریک،(1390) یاغیان، ترجمه عطاالله نوریان، تهران: قطره.