نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسنده

استاد گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران.

چکیده

تاریخ دیرینة ایرانیان شرقی آنگونه که در بخش‌هایی از اوستا و متن‌های پهلوی به‌چشم می‌آید، گواه پیدایش ایدة شاه و شهریاری در شرق ایران است. کَوی‌ها یا فرمانروایان ایران شرقی، پس از کوچ آریاییان به فلات ایران، کهن‌ترین ساختار شاهی را در ایران شرقی بنیاد نهاده‌اند و آنچه تاریخ کیانیان خوانده می‌شود، تاریخ کهن ایرانیان شرقی است که با افسانه‌ها آمیخته و بازگوشده است. در تاریخ ایران، بنیاد و پیدایش ایدة شاه و شهریاری در دورة مادها در غرب فلات ایران، بسیار دیرتر از پیدایش شهریاری در نزد ایرانیان شرقی است. مادها و به‌طورکلّی ایرانیان غربی، اگرچه در بنیادگذاری نهاد شاهی از الگوهای شناخته‌شدة بین‌النهرین تأثیر گرفته‌اند، امّا خود آنها هم دارای سنَّت دیرینة شهریاری بودند و نباید اهمیّت این پیشینة ایرانیِ را در پیدایش نهاد شهریاری در نزد مادها و دیگر ایرانیان غربی نادیده انگاشت. در پیوند با تاریخ شهریاری مادها، مسأله این است که منابع آشوری در سده‌های نهم تا هفتم پیش از میلاد، به دهها شاهک‌نشین و دژهای کوچک و بزرگ پراکنده در نیمة غربی و شمال غربی فلات ایران اشاره دارند و نشان می‌دهند که مادها در گسترة سرزمین ماد پراکنده بوده و ساختاری قبیله‌ای داشته‌اند، امّا منابع یونانی، پادشاهی ماد را یک شاهنشاهی نیرومند و سازمان‌یافته و دارای نهادهای فرهنگی و سازمان اداری تکامل یافته نشان می‌دهند.

کلیدواژه‌ها

اذکایی، پرویز. (1376). «تاریخچة فَهلَوی». سخنواره: یادنامة دکتر پرویز ناتل خانلری. به‌کوشش ایرج افشار و هانس روبرت رویمر. تهران: انتشارات توس. ص55-116.
اسفندیاری، آزرمیدخت. (1374). «تپه ازبکی: یکی از مراکز فرهنگی فلات مرکزی ایران». باستان‌شناسی و هنر ایران: 32 مقاله در بزرگداشت عزت الله نگهبان. به‌کوشش عباس علیزاده و همکاران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی. ص46-63.
اشمیت، رودیگر و زار بروکن. (1382). «دیگر گویش‌های ایرانی باستان». راهنمای زبان‌های ایرانی. جلد اوّل: زبان‌های ایرانی باستان و ایرانی میانه. ویراستار: رودیگر اشمیت. ترجمة آرمان بختیاری و دیگران. تهران: انتشارات ققنوس. ص152-163.
اومستد. ا. ت. (1372). تاریخ شاهنشاهی هخامنشی. ترجمة محمد مقدم. تهران: مؤسسة انتشارات امیرکبیر.
ایمان‌پور، محمّدتقی و راضیه قصاب‌زاده. (1390). «بررسی رابطة مادها و پارس‌ها پیش از ظهور امپراتوری هخامنشیان». مجلة پژوهشهای تاریخی (علمی ـ پژوهشی). دانشکدة ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان. دورة جدید. سال سوم. شمارة چهارم (پیاپی 12). زمستان 1390. ص73-86.
براون، استوارت چ. (1388). «تاریخ ماد هرودوت و سیر تکامل دولت ماد». تاریخ هخامنشی (جلد سوم). روش و نظریه. ویراستاران: هلن سانسیسی‌وردنبورخ و آملی کورت. ترجمة مرتضی ثافب‌فر. تهران: انتشارات توس. ص117-139.
بریان، پی‌یر. (1385). امپراتوری هخامنشی. 2ج. ترجمة ناهید فروغان. تهران: نشر و پژوهش فروزان روزـ نشر قطره.
بهار، مهرداد. (1386). پژوهشی در اساطیر ایران (پارة نخست و پارة دویم). تهران: مؤسسة انتشارات آگاه.
بویس، مری. (1376). تاریخ کیش زردشت. جلد اوّل. ترجمة همایون صنعتی‌زاده. تهران: انتشارات توس.
پاتس، دنیل. تی. (1385). باستان‌شناسی ایلام. ترجمة زهرا باستی. تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها/ سمت.
پیرنیا، حسن. (1363). ایران باستان یا تاریخ مفصل ایران قدیم. تهران: انتشارات دنیای کتاب.
توپلین، کریستوفر. (1388). «پارسیان چونان مادها». تاریخ هخامنشی (جلد هشتم). تداوم و تغییر. ویراستاران: هلن سانسیسی‌وردنبورخ و آملی کورت و مارگات کول روت. ترجمة مرتضی ثافب‌فر. تهران: انتشارات توس. ص349-383.
صفا، ذبیح‌الله. (1346). آیین شاهنشاهی ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
درسدن، م. ج. (1353). «زبان‌های ایرانی میانه». ترجمة احمد تفضلی. مجلة بررسیهای تاریخی. سال نهم. شماره 6. ص13-54.
دیاکونف، ایگور میخاییلوویچ. (1371). تاریخ ماد. ترجمة کریم کشاورز. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
زرّین‌کوب، عبدالحسین. (1373). تاریخ مردم ایران 1؛ ایران قبل از اسلام. تهران: مؤسسة انتشارات امیرکبیر.
سانسیسی‌وردنبورخ، هلن. (1388 الف). «آیا اصلاً امپراتوری ماد وجود داشته است؟». تاریخ هخامنشی (جلد سوم). روش و نظریه. ویراستاران: هلن سانسیسی وردنبورخ و آملی کورت. ترجمة مرتضی ثافب‌فر. تهران: انتشارات توس. ص285-307.
سانسیسی‌وردنبورخ، هلن. (1388 ب). «شفاهی بودنِ مدیکوس لوگوسِ هرودوت، یا دیدار دوباره با شاهنشاهی ماد». تاریخ هخامنشی (جلد هشتم). تداوم و تغییر. ویراستاران: هلن سانسیسی‌وردنبورخ و آملی کورت و مارگات کول روت. ترجمة مرتضی ثافب‌فر. تهران: انتشارات توس. ص77-102.
سرکاراتی، بهمن. (1385). «بنیان اساطیری حماسة ملی ایران». سایه‌های شکارشده (گزیدة مقالات فارسی). تهران: انتشارات طهوری. ص71-112.
عبدی، کامیار. (1372). «وارسی دورة ماد، قسمت اوّل: تاریخ ماد». مجلة باستان‌شناسی و تاریخ. سال هشتم. شمارة اوّل. شمارة پیاپی 15. ص16-31.
فرای، ریچارد نلسون. (1377). میراث باستانی ایران. ترجمة مسعود رجب‌نیا. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
فرای، ریچارد نلسون. (1382). تاریخ باستانی ایران. ترجمة مسعود رجب‌نیا. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
کامرون، جورج. (1372). ایران در سپیده دم تاریخ. ترجمة حسن انوشه. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
کریستنسن، آرتور امانوئل. (1350). کارنامة شاهان در روایات ایران باستان. ترجمة محمدباقر امیرخانی و بهمن سرکاراتی. تبریز: انتشارات دانشگاه آذربادگان.
کریستنسن، آرتور امانوئل. (1393). کیانیان. ترجمة ذبیح‌الله صفا. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
کورت، آملی. (1382). هخامنشیان. ترجمة مرتضی ثاقب‌فر. تهران: انتشارات ققنوس.
کوک، جان مانوئل. (1384). شاهنشاهی هخامنشی. ترجمة مرتضی ثاقب‌فر. تهران: انتشارات ققنوس.
کیناست، بورکهارت. (1383). «آنچه امپراتوری ماد خوانده می‌شود». ترجمة کریم علیزاده. گزارش‌های باستانشناسی (3). تهران: سازمان میراث فرهنگی. ص205-213.
گیرشمن، رومن. (1364). ایران از آغاز تا اسلام. ترجمة محمد معین. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
لوکوک، پی‌یر. (1382). کتیبه‌های هخامنشی. ترجمة نازیلا خلخالی. زیر نظر ژاله آموزگار. تهران: نشر و پژوهش فروزان روز.
موسکارلا، اُسکار وایت. (1388). «گوناگونی مطالب مربوط به ماد». تاریخ هخامنشی (جلد هشتم). تداوم و تغییر. ویراستاران: هلن سانسیسی‌وردنبورخ و آملی کورت و مارگارت کول روت. ترجمة مرتضی ثافب‌فر. تهران: انتشارات توس. ص103-115.
مالوری، ج. پ. و دیگران. (1353). سه گفتار دربارة آریاییان. ترجمة مسعود رجب‌نیا. تهران: انتشارات انجمن فرهنگ ایران باستان.
مجیدزاده، یوسف. (1377). «گزارش مقدماتی نخستین فصل حفریات باستان شناختی در محوطة ازبکی، شهرستان ساوجبلاغ، پاییز1377». مجلة باستان‌شناسی و تاریخ. سال سیزدهم. شمارة اوّل. ص57-81.
مجیدزاده، یوسف. (1379). «گزارش مقدماتی دومین فصل حفریات باستان شناختی در محوطة ازبکی، شهرستان ساوجبلاغ، پاییز 1378؛ دژ مادی ازبکی». مجلة باستان‌شناسی و تاریخ. سال چهاردهم. شمارة دوّم. ص38-49.
ملکزاده، مهرداد. (1376). «یادداشتهای مادی1: جایگاه مادها در تاریخ ایران». گزارش‌های باستان‌شناسی 1. سازمان میراث فرهنگی کشور/ پژوهشگاه. پژوهشکدة باستان‌شناسی. ص169-182.
ملکزاده، مهرداد. (1381). «پایان‌ نبرد پنج سالة ماد و لودیه و خورشیدگرفتگی 585 ق.م». مجلة باستان‌شناسی و تاریخ. سال شانزدهم. شمارة دوّم. ص3-23.
نپتون، پیتر و محمدرحیم صراف و جان کرتیس. (1384-1385). «پایه‌ستونهای کتیبه‌دار همدان». مجلة باستان‌شناسی و تاریخ. سال بیستم. شمارة اوّل و دوّم. ص49-54.
هرودوت. (1368). تواریخ. ترجمة غلامعلی وحید مازندرانی. تهران: انتشارات دنیای کتاب.
هینتس، والتر. (1380). داریوش و پارس‌ها (تاریخ و فرهنگ ایران در دورة هخامنشیان). ترجمة عبدالرحمن صدریه. تهران: مؤسسة انتشارات امیرکبیر.