نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسنده

استادیار ، گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران.

چکیده

یکی از مهم‌ترین تحولات اجتماعی ایران، وقوع حوادث و سوانح طبیعی غیر مترقبه است که در بررسی رویداد اجتماعی و اقتصادی شهری به علت تأثیر همه جانبه آن در زندگی مردم شرح سوانح و بلایای طبیعی محل نقد و توجه جدی است، چون این حوادث نقطه شروع بسیاری از تحولات تاریخی است که در دگرگونی‌های اجتماعی و سیاسی و اقتصادی ملی و بومی قابل توجه است. این پژوهش بر آن است که تأثیر اقتصادی و اجتماعی حوادث غیر مترقبه مانند قحطی و گرسنگی، سرما زدگی، سیل، زلزله و بیماری های واگیردار را بر شهر قم در عصر ناصری مورد بررسی قرار دهد و پیامد طولانی آن را بر ابعاد مختلف زندگی مردم تحلیل نماید. در این بررسی که از نوع پژوهش تاریخی است بر اساس منابع و به شیوه توصیفی - تحلیلی، برخی از تأثیر و تأثرات حوادث غیر مترقبه طبیعی را بر زندگی اجتماعی مردم قم تحلیل نماید. یافته پژوهش نشان می‌دهد که حوادث ناگوار و غیر مترقبه طبیعی قم موجب کاهش جمعیت، تضعیف نظام اقتصادی و معیشت مردم، مهاجرت مردم به دیگر مناطق، تبدیل زمین‌های مرغوب کشاورزی به کشت تریاک و پنبه ، شورش محلی شده و زمینه را برای حوادث سیاسی و اجتماعی بزرگتر در ادوار بعدی، مانند پیدایش شورش‌ها و اعتراضات اجتماعی و انقلاب مشروطه فراهم نمود.

کلیدواژه‌ها

آدمیت، فریدون و هما ناطق (1356)، افکار اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در آثـار منتشرنشـده دوران قاجـار، تهران، آگاه.
آدمیت، فریدون( 1348): امیر کبیر و ایران، تهران، خوارزمی.
اتحادیه، منصوره(1377): اینجا طهران است، تهران، نشر تاریخ ایران.
 ارباب، محمد تقی بیک (1335):  «کتابچه‌ی تفصیل و احوالات دارالایمان قم»، راهنمای جغرافیای تاریخی قم، به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، حکمت. 
ارباب، محمد تقی بیک (بی تا): تاریخ دارالایمان قم، به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، بی جا. 4.      
اصفهانی، محمد مهدی(1342):  نصف جهان فی تعریف اصفهان، تصحیح منوچهر ستوده،  تهران، امیر کبیر.
افضل الملک، میرزا غلامحسین خان(ادیب کرمانی )  (1335): «کتابچه‌ی تفصیل و حالات دارالایمان قم» راهنمای جغرافیای تاریخی قم به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، حکمت .
افضل الملک، میرزا غلامحسین خان(ادیب کرمانی )  (1336): تاریخ و جغرافیای قم، به کوشش حسین مدرسی طباطبایی، قم، وحید.
افضل الملک، میرزا غلامحسین خان(ادیب کرمانی )  (1384): سفرنامه قم، تصحیح زهرا اردستانی، قم، زائر .
افوشته ای نطنزی، محمود بن هدایت الله (1373): نقاوةالآثار فی ذکر الاخیار، به اهتمام احسان اشراقی، تهران، علمی و فرهنگی.
اکازاکی، شوکو(1377):«قحطی بزرگ در ایران در سال 1288ق/ 1870 و1871م»،ترجمه مرتضی هیزی، نامه‌ی اقبال، به کوشش سید علی آل داوود، تهران هیرمند 
اولیویه،گ.ب (1371): سفرنامه اولیویه، ترجمه محمد طاهر حیرت، به تصحیح غلامرضا ورهرام، تهران، اطلا عات. 
بروگش، هینریش (1374): در سرزمین آفتاب، ترجمه مجید جلیلوند، تهران، نشر مرکز .
بروگش، هینریش (1367): سفری به دربار سلطان صاحبقران، ترجمه حسین کرد بچه، تهران، اطلاعات.
پولاک، یاکوب ادوارد(1386): سفرنامه پولاک یا ایران و ایرانیان، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران، خوارزمی.
جابری انصاری، میرزا حسین خان(1378): تاریخ اصفهان، تصحیح جمشید مظاهری، اصفهان، مشعل.
دالمانی،هانری.رنه(1378): از خراسان تا بختیاری، ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران،طاوس.
 ریاضی هروی، محمد یوسف (1372): عین الوقایع، به اهتمام محمد آصف فکرت، تهران، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
روزنامه‌ی وقایع اتفاقیه
روزنامه‌ی ایران،کتابخانه‌ی ملی جمهوری اسلامی ایران با همکاری مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه،تهران 1374
سپهر،  محمد تقی (1377 ): ناسخ التواریخ  ( تاریخ قاجاریه )، به اهتمام جمشید کیانفر، تهران، اساطیر.
سیاح، محمدعلی (1359)، خاطرات حاج سیاح: دورة خوف و وحشت، به کوشش حمید سیاح، تصحیح
سیف االله گلکار، تهران، امیرکبیر.
سیف، احمد (1387): قرن گم شده، اقتصاد و جامعه‌ی ایران در قرن نوزدهم، تهران، نی.
شیرازی، میرزا صالح (1377 ): سفرنامه اصفهان، کاشان و قم تهران، به کوشش ایرج افشار، میراث اسلامی ایران دفتر هفتم، قم، کتابخانه آیت ا... مرعشی نجفی.
غفاری کاشانی، ابوالحسن (1369): گلشن مراد- تاریخ زندیه، به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد ، تهران، زرین.
 فورویه، (1325): سه سال در دربار ایران، ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران، علمی.
 فیض، علی اکبر (1335): «کتابچه تفصیل حالات و نفوس و املاک دارالایمان قم»، راهنمای جغرافیای تاریخی قم به کوشش مدرسی طباطبایی، قم، حکمت.
 فیض، میرزا علی اکبر (1382): «تفصیل وقایع قحطی سال 1288 در قم»، تحقیق: محمد صحتی سردرودی، میراث ماندگار،ج1،زیر نظر دکتر سید محمود مرعشی نجفی، قم،  کتاب خانه‌ی آیت ا... مرعشی نجفی
فیض، میرزا علی اکبر (1387):»وقایع سال فحط یکهزار و دویست و هشتاد و هشت»، قم در قحطی بزرگ، تألیف جان گری، قم،  کتاب خانه‌ی آیت ا... مرعشی نجفی
 فیض، عباس (1349): گنجینه آثار تاریخی قم:  قم، چاپخانه استوار .
قمی، حسن بن محمد (1384): تاریخ قم: ترجمه حسن بن علی بن عبدالملک قمی، کوشش دارالتحقیق آستانه مقدسه، قم، زائر.
کرمانشاهی، آقا احمد بن محمد علی (1373): مرآت الاحوال جهان نما، تحقیق: مؤسسه‌ی علامه مجدد وحید بهبهانی، قم،  انصاریان.
گرنی،جان (1382): «قحطی سال 1288قمری در قم»، ترجمه گیتی درخشان، میراث ماندگا، زیر نظر دکتر سید محمود مرعشی نجفی، کتاب خانه‌ی بزرگ آیت ا... مرعشی نجفی،قم
محدثی، حسن (91-1390)، «ایران، سرزمین فاجعه و جستجوی نجات»، دوماهنامه چشم‌انداز ایران، ش 72
مسعود میرزا،ظل السلطان(1362):تاریخ سرگذشت مسعودی، تهران، دنیای کتاب.
ناصرالشریعه، محمد حسین(1383):  تاریخ قم، قم، رهنمون
ناطق، هما (1358): مصیبت وبا و بلای حکومت،تهران،گستره
نخجوانی، حسین (1343): موادالتواریخ، تهران،کتابفروشی ادبیّه .
نظام السلطنه مافی، حسین قلی خان(1386): خاطرات و اسناد حسین قلی خان نظام السلطنه مافی، تصحیح معصومه مافی و منصوره اتحادیه، تهران، تاریخ ایران