نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

چکیده

آگاهی‌ها و دانسته‌های ما دربارۀ بسیاری از مباحث تاریخ ایران در دورۀ اشکانی ناچیز، مبهم و غیرشفاف است. ساختار خانواده و پیوندهای خویشاوندی در این دوران نیز از این قاعده پیروی می‌کند. از طریق برخی منابع، از جمله چرم‌نبشتۀ اورامان، اسناد بابلی، سکه‌های شاهان اشکانی و منابع یونانی و رومی، با برخی زنان خاندان سلطنتی در دورۀ اشکانی آشنا می‌شویم. همچنین همین منابع چگونگیِ پیوندهای خویشاوندی میان شاهان و زنان سلطنتی را آشکار می‌کنند. با این حال، قرائت‌های مختلف و گاه متناقضی که از متن این منابع صورت می‌گیرد، زمینۀ شکل‌گیری تفسیرها و نتایج متفاوتی در زمینۀ پیوندهای خویشاوندی در این دوره را فراهم می‌کند. مسالۀ بنیادین این جستار، بررسی و تحلیل پیوندهای خویشاوندی از گونۀ همخونی در دورۀ اشکانی است. روش کار بر بنیاد استخراج آگاهی‌ها و تحلیل آنها در بستر تاریخ ایران در دورۀ اشکانی و نیز مطالعۀ تطبیقی منابع استوار است. در این راستا پرهیز از مطالعۀ این مساله به گونه‌ای مقطعی و منفرد و توجه به تاریخ این دوران در چارچوب تاریخ اجتماعی ایران باستان و نیز توجه به فرایند مرتبط با استمرار و تداوم سنت‌های ایرانی در این دوره اهمیت اساسی دارد. بر اساس نتایج به دست آمده، در تداوم و پویایی سنت‌های کهن ایرانی و در پیوند با اهمیت حفظ و تداوم دوده و لزوم پاکی نسل و نیز چیرگی سنت ازدواج‌های درون‌خانوادگی، دست‌کم سه نمونه از پیوندهای خویشاوندی از گونۀ همخونی در میان برخی از هموندان خاندان سلطنتی اشکانی روی داده است. دربارۀ رواج  و چگونگی چنین پیوندهایی در میان تودۀ مردم، آگاهی‌های موثقی در دست نیست. برخی آگاهی‌های موجود در داستان عاشقانۀ ویس و رامین و نیز متن حماسی ایادگار زریران، به عنوان متونی که ریشه‌ها و آبشخور اشکانی آنها مورد تایید است، شواهدی را در تایید و تقویت مدعای اصلی مقاله به دست می‌دهند.

کلیدواژه‌ها

بروسیوس، ماریا، (1381)، زنان هخامنشی، ترجمۀ هایده مشایخ، تهران، انتشارات هرمس.
بویس، مری (1380)، «نوشته‌ها و ادب پارتی»، در: تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، صص 753-735، جلد سوم -  قسمت دوم، پژوهش دانشگاه کیمبریج، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، تهران، انتشارات امیرکبیر
بیوار، ا. د (1380)، «تاریخ سیاسی ایران در دورۀ اشکانیان»، در: تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، صص 200-123، جلد سوم -  قسمت اول، پژوهش دانشگاه کیمبریج، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، تهران، انتشارات امیرکبیر.
پاکباز، هانیه، مهشید میرفخرایی و محسن ابوالقاسمی (1379)، «بررسی نقش مغان در آیین و تاریخ ایران»، معرفت ادیان، سال نهم، شمارۀ دوم، پیاپی 34، بهار، صص 142-127.
پلوتارک (1369)، حیات مردان نامی، ترجمۀ رضا مشایخی، جلد سوم، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
پیرنیا، حسن (1391)، تاریخ ایران باستان (تاریخ مفصل ایران قدیم)، جلد سوم، تهران، انتشارات نگاه.
خان‌مرادی، مژگان (1396)، «زنان خاندان سلطنتی در دورۀ اشکانی»، فصلنامۀ علمی پژوهشی تاریخ اسلام و ایران، سال بیست و هفتم، دورۀ جدید، شمارۀ 36، پیاپی 126، زمستان 1396، صص: 67-49.
بی‌نام (1369)، حیات اجتماعی زن در تاریخ ایران، دفتر اول: قبل از اسلام، تهران، انتشارات امیرکبیر.
دوبواز، نلسون (1396)، تاریخ سیاسی پارث، ترجمۀ علی‌اصغر حکمت، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
دیاکونف، م.م (1378)، اشکانیان، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، انتشارات پیام.                                                                                                                        
رجبی، پرویز(1381)،  هزاره‌های گمشده جلد چهارم (اشکانیان)، تهران، انتشارات توس.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1377)، تاریخ مردم ایران، جلد اول، تهران، انتشارات امیرکبیر، تهران.
سرخوش‌کرتیس، وستا (1392)، «تجدید حیات ایران در دورۀ پارتیان»، در: شاهنشاهی اشکانیان، ویراستۀ وستا سرخوش‌کرتیس و سارا استوارت، ترجمۀ مانی صالحی علامه، بنگاه ترجمه و نشر کتاب پارسه، صص 51-27.
 شاهپورشهبازی، علیرضا، «افسانه ازدواج با محارم درایران باستان»، مجلۀباستانشناسیوتاریخ،پاییز و زمستان 1379و بهار و تابستان 1380، دورۀ 15، شمارۀ 2-1، پیاپی (30-29)، صص 28-9.
شیپمان، کلاوس (1384)،  مبانی تاریخ پارتیان، ترجمۀ هوشنگ صادقی، تهران، نشر و پژوهش فرزان روز.
فخرالدین اسعدگرگانی(1389)، ویس و رامین، با مقدمه و تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، تهران، انتشارات صدای معاصر.
کامبخش‌فرد، سیف‌الله (1377)، گورخمره‌های اشکانی، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
گوتشمید، آلفرد (1379)، تاریخ ایران و ممالک همجوار آن از زمان اسکندر تا انقراض اشکانیان، ترجمۀ کیکاوس جهانداری، تهران، انتشارات ققنوس.
مالکوم، کالج (1374)، پارتیان، ترجمۀ مسعود رجب‌نیا، تهران، دنیای کتاب.
محمدی‌فر، یعقوب (1389)، باستان‌شناسی و هنر اشکانی، تهران، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها، مرکز تحقیق و توسعۀ علوم انسانی.
مظاهری، علی اکبر (1377)، خانواده ایرانی در دوران پیش از اسلام،‌ ترجمۀ عبداله توکل، تهران، نشر قطره.
معیری،‌ هایده (1381)، مغان در تاریخ  باستان، ‌تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
مینورسکی، و (1389)، «ویس و رامین، داستان عاشقانۀ پارتی»، در: فخرالدین اسعدگرگانی، ویس و رامین، با مقدمه و تصحیح و تحشیۀ محمد روشن، صص 474-415، تهران، انتشارات صدای معاصر.
نادری، فرشید، (1397الف)، «مبانی و ریشه‌های مشروعیت شاه در دورۀ اشکانی»، فصلنامۀ علمی-پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا(س)، سال بیست و هشتم، دورۀ جدید، شمارۀ 39، شمارۀ پیاپی 139، پائیز، صص 131-107.
نادری، فرشید، (1397ب)، «بررسی و نقد نوشته‌های یوزف ولسکی دربارۀ تاریخ و فرهنگ ایران اشکانی»، پژوهش‌نامۀ انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ماه‌نامۀ علمی-پژوهشی، سال هجدهم، شمارۀ دهم، دی ماه، صص 290-271.
نوابی، ماهیار (1387)، یادگار زریران، متن پهلوی با ترجمه فارسی و آوانویسی لاتین و سنجش آن با شاهنامه، تهران، انتشارات اساطیر.
وامقی، ایرج (بی‌تا)، «بحثی در باره واژه اوستایی خویت ودثه»، در: جشن نامه محمد پروین گنابادی ، تهران، انتشارات توس، صص: 472- 455.
وان در اشپک، روبارتوس. ج (1392)، «اسناد میخی درباره تاریخ اشکانیان: آرشیو رحیم‌سو، داده‌هایی برای مطالعۀ زندگی معمول»، در: امپراتوری اشکانی و اسناد و منابع آن»، گردآوری یوزف ویسهوفر، ترجمۀ آرزو رسولی (طالقانی)، تهران، نشر و پژوهش فرزان‌روز.
ولسکی، یوزف (1383)، شاهنشاهی اشکانی،ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران، انتشارات ققنوس.
یارشاطر، احسان (1380)، «پیشگفتار»، در: تاریخ ایران از سلوکیان تا فروپاشی دولت ساسانیان، صص 101-9، جلد سوم -  قسمت اول، پژوهش دانشگاه کیمبریج، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمۀ حسن انوشه، تهران، انتشارات امیرکبیر.
Bigwood, J.M, (2004), “Some Parthian Queens in Greek and Babylonian Documents”, Iranica Antiqua, XLIII, 236-274
Brosius,   Maria, (2000), “Women i. in pre-Islamic Persia”,  Encyclopedia Iranica, edited by Ehsan Yarshater
Dabrowa, E, (2018), “Arsacid dynastic marriages”, Electrum, vol. 25, pp. 73-83
Hjerrild, Bodil. (2002), studies in zoroastrian family low, university of Copenhagen
Gregoratti, L, (2012), “Parthian women in Flavius Josephus”, in Martina Hischberger (ed), Jüdisch-hellenistische literature in ihrem interkulturellen context, Peter lang vergal: 183-192
Safaee, Yazdan, (2018). “Achaemenid women: putting the Greek image to the test”, Talanta, XLVIII-XLIX (2016-2017), PP. 101-132
Shaki, Mansour, (1999),”Family law, i. in Zoroastrianism” Encyclopedia Iranica, v. IX, edited by Ehsan Yarshater, bibliotenca Persian press
Spooner, B. (1966), “Iranian kinship and marriage”, Iran journal of the British Institute of Persian studies. Vol 4
Strugnell, E, (2008), “Thea Mousa: Roman Queen of Parthia”, Iranica Antiqua, XLIII, PP. 275-298
Unvala, N.R, (1922), Darab Hormazyar, S Rivayat, 2Vol, Bambay