نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ/ دانشگاه تربیت مدرس

2 دکترای زبان و ادبیات فارسی/ هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه

3 استادیار گروه تاریخ/ دانشگاه تهران

4 استادیار گروه تاریخ/ دانشگاه پیام نور

چکیده

سرشماری از جمله مظاهر جنبش ترقی خواهی جهت اصلاح نظام مالیاتی عصر ناصری بود. پژوهش حاضر با استناد به کتابچه "مجموعه ناصری" و مقایسه آن با دیگر منابع روند افزایش و کاهش جمعیت شهری و روستایی و همچنین ساخت جغرافیای جمعیتی محلات مرکزی و رویکرد شغلی و مذهبی اهالی شهر را بر اساس سرشماری مورد توصیف و تحلیل قرار دهد. در این پژوهش نشان داده می شود پس از هجوم مغولان به قم و تخریب آن و درنتیجه کاهش جمعیت این شهر ، در دوره حکومت صفویه و قاجاریه شهر به لحاظ عمرانی مورد توجه قرار گرفت و جمعیت آن افزایش یافت. در دوره حکومت ناصرالدین شاه به فاصله یک دهه، جمعیت شهری 60 درصد افزایش پیدا کرد، اما قحطی سال 1288 ق. جمعیت شهر را 30 درصد کاهش داد. این پژوهش تحولات جمعیت شهر قم در زمان ناصرالدین شاه، وضعیت و علل فراز و نشیب جمعیتی شهری و روستایی این شهر را تحلیل و تبیین می کند.

کلیدواژه‌ها

ابن حوقل ( 1366 ). سفرنامه ابن حوقل ، ترجمه : جعفر شعار ،تهران :  امیرکبیر .
ابواسحق ابراهیم اصطخری ( 1340  ). مسالک و ممالک ، به کوشش ایرج افشار، تهران : بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ارباب ، محمد تقی ( 1285 ق ). نسخه خطی مجموعه ناصری ، موجود در کاخ گلستان، جلد اول.
ارباب، محمد تقی (1295 ق. ).  تاریخ دارالایمان قم ، تصحیح مدرسی طباطبایی، قم : بی جا ،
اشپولر، برتولد (1369 ). تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی ، ترجمه مریم میر احمدی ، جلد دوم. 
اعتماد السلطنه ، محمد حسن (1368 ). مرات البلدان ، به کوشش عبدالحسن نوایی ، میرهاشم محدث ، ج 2 و 3،تهران : انتشارات دانشگاه تهران .
افضل الملک ، غلامحسین ( 1384). سفرنامه افضل الملک ، تصحیح زهرا اردستانی ، قم : زائر .
انصاری قمی، محمدرضا (1392 ). قم در منابع  و مراجع فارسی ، جهاد دانشگاهی، بنیاد قم پژوهی.
آوری ، پیتر (1373 ). تاریخ معاصر ایران ، ج 1، ترجمه محمد رفیعی مهر آبادی ، تهران : عطایی  .
پولاک ادوارد (1361). سفرنامه پولاک : ایران و ایرانیان ، ترجمه کیکاووس جهانداری ، تهران :شرکت سهامی خوارزمی .
پیتر اوری ، همیلی، چارلز ملویل ( 1389 ). تاریخ کمبریج ( دوره افشاریه، زندیه ، قاجار ) ترجمه تیمور قادری ، تهران : جامی.
جی .آ. بویل ( 1366 ). تاریخ ایران کمبریج، ج 1، ترجمه حسن انوشه تهران: امیرکبیر .
حسن بن محمد بن حسن قمی (1388). تاریخ قم، ترجمه حسن بن محمد بن حسن ، قم :زائر  .
حسن قمی، حسین بن محمد (مفلس) (1391). تحفه الفاطمیین فی ذکر احوال قم و القمیین.  ج 2، قم: نور مطاف.
روششوار، کنت ( 1378 ). خاطرات سفر ایران ، ترجمه مهران توکلی ، تهران : نشر نی .
سعدوندیان ، سیروس ( 1379 ). در آمدی بر جمعیت شناسی تاریخی ایران در عصر قاجار، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی  .
صاحبی، محمد جواد( 1384 ). قم از نگاه بیگانگان ، قم:  زائر.
صفی الدین محمد بن محمد هاشم حسینی قمی ( بی تا ). خلاصه البلدان ، قم :چاپ حکمت.
عیسوی ،چارلز ( 1388). تاریخ اقتصادی ایران ، ترجمه یعقوب آژند . تهران :  گسترده.
فوران ، جان ( 1392). مقاومت شکننده ، ترجمه احمد تدین، رسا.
فیض ، عباس (1349). گنجینه آثار قم ، ج1،  قم: چاپخانه مهر استوار .
قدامه بن جعفر ، الخراج ( 1370 ). ترجمه حسین قره چانلو ، تهران:  البرز .
کرزن، لرد ( 1347 ). ایران و مسئله ایران ،  ترجمه علی جواهر کلام ، انتشارات ابن سینا.
گرنی , جان( 1380 ).گنجینه شهاب، ج2 ، قم : کتابخانه مرعشی نجفی ،.
گرنی ، جان ؛ صفت گل ، منصور ( 1378 ). قم در قحطی بزرگ 1288 قمری ، قم : کتابخانه مرعشی نجفی.
 مجله روزنامه علیه ایران ( 1372). ج2، تهران :کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران .
مدرسی طباطبایی، حسین ( 1350 ). قم در قرن نهم هجری ، چاپخانه حکمت قم.
مدرسی طباطبایی،حسین( 1364 ). قم نامه ، قم ، انتشارات مرعشی نجفی.
مستوفی، حمدالله ( 1366 ). نزهه القلوب ، به کوشش محمد دبیر سیاقی ، تهران : مهر آیین .
ملکم، سرجان ( 1379 ). تاریخ کامل ایران ، ترجمه اسماعیل حیرت ، تهران ، افسوس .
ونا، ولادیمیر ( 1371 ). تاریخ اسماعیلیان در ایران در سده های 5-7 ، ترجمه پروین منزوی ، تهران، نشر اشاره.
Drechsler ، Andreas ،  Die Geschichte dar stadt Gom ، 1999، Berlin