نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته کارشناسی ارشد مردم شناسی، دانشگاه یزد، یزد، ایران

2 استادیار جامعه شناسی ،دانشگاه یزد، یزد، ایران

چکیده

از آنجا که نساجی قدمت زیادی شهر یزد دارد لذا این صنعت نه فقط با «اقتصاد و معیشت» بلکه با «هویت» این شهر نیز گره خورده است. لذا تحول صنعت نساجی سنتی به صنعت نساجی مدرن تقریباً حیات اقتصادی و اجتماعی تمام اقشار ساکن این شهر را تحت تأثیر قرار ­داد و همه گروههای اجتماعی در این فرایند صنعتی شدن بر حسب «تفسیر» خود از مزایا و معایب آن و منافع و ارز­شهای مد نظر خود نقش­آفرینی کردند. پرسش اصلی این پژوهش آن است که «حاملان/بانیان» اولیه و اصلی توسعه و تثبیت صنعت نساجی مدرن یزد (بین سالهای 1310 تا 1342) چه کسانی بودند و بر اساس چه «علایق مادی و آرمانی» دست به چنین کاری زدند؟ و اصولاً نقش دولت و گروه­های مختلف اقتصادی و سیاسی و اجتماعی در توسعه و تثبیت این صنعت مدرن چه بوده است؟ این تحقیق ذیل جامعه­شناسی تاریخی و برگرفته از رویکرد «برساختگرایی اجتماعی فناوری» قرار می­گیرد و روش تحقیق مورد استفاده کیفی و توصیفی- تحلیلی است. یافته­های تحقیق حاکی از آن است که هر چند دولت پهلوی و تجار «حاملان/بانیان» اولیه و اصلی ورود صنعت نساجی مدرن یزد بودند اما چگونگی توسعه و تثبیت این صنعت در یزد نتیجة شیوه تعامل یا کشمکش تمام گروه­های اجتماعی مرتبط با این صنعت از جمله افراد و خاندان­های دارای نفوذ سیاسی، شعربافان و کارگران صنعتی، روحانیان و زرتشتیان و برهمکنش «علایق مادی و آرمانی» آنهاست.

کلیدواژه‌ها

Extended Abstract

 Yazd Industrial Modernity in the Pahlavi Era

 

Since textiles are very old in Yazd, this industry is tied not only to the "economy" but also to the "identity" of this city. Therefore, the transformation of the traditional textile industry into a modern textile industry affected the economic and social life of almost all the inhabitants of this city. and All social groups had a role in this process according to their "interpretation" of their advantages and disadvantages and their interests and values. The main question of this research is who were the initial and main "carriers / founders" of the development of the modern textile industry of Yazd (between 1931 and 1963) and on the basis of what "material and ideal interests" did so? And basically, what has been the role of the government and various economic, political and social groups in the development this modern industry. This research is part of historical sociology and is taken from the approach of "social construction of technology" and the research method used is qualitative and descriptive-analytical.

In the approach of "social constructionism of technology", a technology or an industry is not only considered as machinery and technical and specialized processes, but as a "socio-technical group" in which technical and economic dimensions are intertwined with Social and political dimensions.

The findings of the research indicate that although the Pahlavi government is considered the main driver and supporter of the beginning of the widespread industrialization of Iran, but because of the strong commercial tradition in Yazd, it was not the government but these big Yazdi businessmen (of course, with the persuasion and even coercion of the government)  who started the industrialization process of Yazd.

But in the conditions of "top-down" developmental model and in the conditions where development was impossible without effective communication with the Shah court and even the Shah himself, a part of Yazdi businessmen also took the path of expanding communication with the central power. So that we are gradually witnessing the formation of a political and economic network based on family relations and dependent on the Shah court in Yazd, which practically took over both the "Political Field" and the "Economic and Industry Field" of the province, and this situation continued at least two or three decades later.Also, the government's lack of attention to small and medium industries and handicrafts caused the growing marginalization of the retail economy in Iran, including Yazdi small weavers and Sharbafs.

In this situation, part of this stratum became simple workers in large factories and part of them, centered on one of the prominent and experienced weavers, Gholam Santi, tried to industrialize textile products based on the cooperative model and relying on "micro-capital" of  small weavers and Sharbafs.

Simultaneously, with the expansion of industrial production in Yazd textile, the industrial working environments of Yazd became one of the active centers of labor movements and protests. Although these movements and protests gradually improved the working conditions in industrial environments and led to the amendment of some laws and the formation of some unions and cooperatives (which, of course, were not very effective), but could not reduce the general conditions governing the textile "socio-technical group" of the province and the dominance of capitalism based on the political and economic network.Among other social groups involved in the development of the textile industry in Iran was the clergy of Iran, including the clergy of Yazd. Although the clergy had a fundamental problem with "modernization" in the eyes of Reza Shah and the Pahlavi government, but because they saw the growth of industry as a way to preserve and strengthen the "independence" and "identity" of the Shiite country of Iran, they agreed with "Industrial modernization" And even by inviting people to use domestic textiles, they indirectly played a significant role in the development of modern textile industries in the country and Yazd.Zoroastrians of Yazd also played a prominent role in the development of trade in Yazd during the "constitutional period", due to their intermediary role in the relationship between Yazd and the Persians of India and India, but in the Pahlavi era and even though the policies of the Pahlavi government were more suitable, due to the transfer of the center of gravity of Iran's commercial and industrial relations from the East (India) to the West (European countries), Zoroastrians lost their relative advantage, i.e. the connection with the Persians of India, and therefore in the industrial process Yazd did not play a prominent role.In general, it can be said that all the social groups of the city, from businessmen, individuals and families with political influence, weavers, clerics, Zoroastrians and industrial workers according to their "interpretation" of the advantages and disadvantages of industrialization and "material and  ideal interests " themselves were accompanied by this development and the direction of the development of the modern textile "socio-technical group" in Yazd towards a large but assembled and dependent and non-innovative industry is the result of the industrial policies of the Pahlavi government and the material and ideal interpretations and interests of these groups. 

آبراهامیان، یرواند (1377). ایران بین دو انقلاب؛ از مشروطه تا انقلاب اسلامی، تهران: مرکز
ابطحی، علیرضا و شهناز حطیط (1400). جنبش کارگری و حزب توده در کارخانۀ نخریسی ونساجی خرسوی خراسان، گنجینه اسناد، شماره پیاپی 121
امامی میبدی، منصور (1391). اوضاع سیاسی و فرهنگی یزد در دوران پهلوی اول، یزد: تیک
آیت­اللهی، محمد، گوشه­هایی از تاریخ یزد، روزنامه ملک، شماره 860، شنبه 12 اسفند 1351)
آیتی، عبدالحسین (1317). تاریخ یزد، یزد: گلبهار
بشارت، حسین (1385). یزد شهر من، یزد: شاهنده،
پاپلی یزدی، محمدحسین (1389). شازده حمام جلد 1، مشهد: پاپلی یزدی
پهلوان­زاده، لیلا (1392). میراث معماری صنعتی معاصر ایران: بخش دوم استان یزد، اصفهان: انتشارات معمارخانه باغ نظر
تشکری بافقی، علی­اکبر (1378). مشروطیت در یزد؛ از ورود اندیشه نوین تا کودتای سید ضیاالدین طباطبایی (۱۲۹۹-۱۲۸۵ش)، تهران: مرکز یزدشناسی
جهانفر، غلامرضا (1395). یزد در آئینه زمان، یزد: غلامرضا جهانفر
حاجی­صادقی، ناهید (67-1366). بازده اقتصادی کارخانجات نساجی یزد (یزدباف- درخشان)، پایان نامه کارشناسی جغرافیا، دانشگاه تربیت معلم، استاد راهنما: قویدل
حسن­نژاد، زمانه (1393). عوامل موثر بر رشد صنایع نساجی مازندران در عصر پهلوی، پژوهشنامة تاریخ اجتماعی و اقتصادی، شمارة اول، صص 29-45
حسین­زاده، محمد (1386). قشربندی سیاسی و اقتصادی بازار یزد در سال­های 1320 تا 1342، پایان­نامه کارشناسی ارشد دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران (به راهنمایی ناصر فکوهی)
حطیط، شهناز و علیرضا ابطحی و همکاران (1398). نقش کارخانه نخریسی و نساجی خسر وی خراسان بر اوضاع اقتصادی-اجتماعی مشهد (1316-1350ش)، پژوهشنامه خراسان بزرگ، شماره 35
حکیمیان، هادی (1388). انتخابات دوره هفدهم یزد؛ عرضه کشمکش نیروهای سیاسی، پیام بهارستان، سال اول، شماره 3.
حکیمیان، هادی (1389). موسسه مطالعات و پژوهش­های سیاسی نقش انگلستان در ایجاد و هدایت جریان توده‌ای نفتی در سال‌های 1323 تا کودتای 28 مرداد 1332، مقاله ارائه شده در همایش دوم ایران و استعمار انگلیس، قابل دسترس در: پایگاه جامع تاریخ معاصر ایران،http://mashrootiat.pchi.ir/show.php?page=contents&id=9825
حکیمیان، هادی (بی­تا.). نقش انگلستان در ایجاد و هدایت جریان توده­ای نفتی در سالهای 1323 تا کودتای 28 مرداد (مطالعه موردی؛ محیط­های کارگری شهر یزد).
دهقان منشادی، مهدی و لیلا هاشمی (1388). یک قرن دگرگونی، تهران: نیکوروش.
رجائی، عبدالمهدی (1393). موانع اجتماعی-فرهنگی تشکیل شرکت و تأسیس کارخانه در ایران عصر قاجار، تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، س1، ش2، پاییز و زمستان 1393، صص99-123
رجایی، عبدالمهدی (1396). فراز و فرود صنعت نساجی اصفهان از آغاز تا انقلاب اسلامی، اصفهان: سازمان فرهنگی و تفریحی شهرداری اصفهان
رحمانیان، داریوش و همکاران (1390). قانون انحصار تجارت خارجی ایران 1309: زمینه­ها، اهداف و پیامدها، فصلنامه تاریخ اسلام و ایران، سال 21، دوره جدید، شماره 11، پیاپی 95، صص 25-55
رمضانخانی، صدیقه (1387). هنر نساجی در شهر یزد، یزد: سبحان نور
سعیدی، علی‌اصغر و فریدون شیرین‌کام (1388). موقعیت تجار و صاحبان صنایع در ایران عصر پهلوی؛ زندگی و کارنامه حاج محمدتقی برخوردار، تهران: گام نو
شاهی، جلیل و همکاران (1397). یزدانش (تاریخچه سی ساله دانشگاه یزد)، یزد: دانشگاه یزد
شجاعی دیو کلایی، سید حسن (۱۳۸۹). پیامدهای جنگ جهانی دوم بر سیاست صنعتی سازی در ایران، تاریخ ایران، شماره ۶۵
صدری، احمد (1386). جامعه­شناسی روشنفکران ماکس وبر، ترجمه حسن آبنیکی، تهران: کویر
طاهری، احمد (1317) تاریخ یزد، یزد: گلبهار
عابدی اردکانی، محمد و محمدحسن میرحسینی (۱۳8۷). انقلاب اسلامی در یزد (دو جلد)، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی.
علم، محمدرضا و همکاران (1393). برنامه تجدد و نوسازی ایران در عصر رضاشاه پهلوی، تحقیقات تاریخ اجتماعی، سال چهارم، شماره اول، ص 61-86
فرساد، مصطفی (1334). سازمان های صنعتی یزد، پایان­نامه کارشناسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی و اقتصادی دانشگاه تهران، سال تحصیلی 1333-1334
فلور، ویلم (1371). صنعتی شدن ایران و شورش شیخ احمد مدنی 1925-1900، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: توس
فوران، جان (1386). مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات شکننده ایران، ترجمه احمد تدین، تهران: رسا
فیوضات، ابراهیم (1374). موانع توسعه صنعتی در ایران (مجموعه مقالات)، تهران: چاپخش
کارشناس، مسعود (1382). نفت، دولت و صنعتی شدن در ایران، ترجمه یوسف حاجی عبدالوهاب و علی اصغر سعیدی، تهران: گام نو
کاظمینی، محمد؛ محمود رهبران (1382). دانشنامه مشاهیر یزد (3 جلد)، یزد: ریحانه­الرسول
گلشن، جلال (1384). یزد دیروز؛ آداب، سنن و رخدادهای 1304-1384 ش.، به اهتمام میرزا محمد کاظمینی، قم: صحیفه خرد
محبوبی اردکانی، حسین (1368). تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران، جلد سوم، تهران: دانشگاه تهران
مرشدی، ابوالفضل و منوچهر علی­نژاد (1400). سازگاری فعالانه؛ کندوکاوی در اخلاق اقتصادی یزدی­ها، یزد: دانشگاه یزد
موسوی حاجی، سید رسول، رویا ظریفیان (1393). تأثیر موج تجددخواهی و جریان نوسازی بر تحول پوشاک ایرانیان (از ابتدای دوره قاجار تا پایان دورة پهلوی اول)، جامعه شناسی تاریخی، دورة ششم، شماره 1، صص 193-219
نواب رضوی، محمد (1388). خاطرات وکیل­التولیه (میرزا محمد نواب رضوی)، به کوشش علی­اکبر تشکری بافقی، تهران: سخن
اسناد
اعتصاب کارگران کارخانه ی اقبال و درخشان در سال 1330 و دخالت فرماندار در شکستن اعتصاب، آرشیو سازمان اسناد ملی، شماره بازیابی، 293-18/54/16
آگهی خرید سهام کارخانه سعادت نساجان از طرف غلام صنعتی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، شناسه سند: 14652/293
بخشنامه ­های راجع به شرکت کارخانه­ها، شرکت­ها، تجار و صنعتگران در نمایشگاه کالای ایران و اختصاص ساختمان وزارت تجارت به آن و مکاتبات حکومت یزد در خصوص شرکت در نمایشگاه مذکور، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، شناسه سند11029/293.
تقاضای صدور پروانه حمل پشم مورد نیاز کارخانه ریسندگی و بافندگی پشم (درخشان یزد)، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، شناسه سند: 18081/240
سندی در خصوص مشخصات کارخانه کشبافی گرجی به عنوان اولین کارخانه نساجی یزد، آرشیو سازمان اسناد ملی، شماره بازیابی ۱۱۴۰۵/۲۹۳.
گزارش درگیری کارگران کارخانه اقبال یزد، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، شناسه سند11122/293.
مکاتبات وزارت کشور و وزارت اقتصاد در خصوص بررسی و رسیدگی به وضع صنعت نساجی و دستبافان یزدی، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، شناسه سند 10691/293.
مصاحبه با فاطمه رسولیان، مورخ ۳۱ مهر ۱۳۹۶، آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی یزد.
تحصن کارگران یزد در اعتراض به تعطیل شدن کارخانه سال 1328 ، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، شناسه سند: 2032/932
مصاحبه با رضا صنعتی، فرزند غلام صنعتی، ۲۳ مهر۱۳۹۱، آرشیو سازمان اسناد و کتابخانه ملی یزد.
مصاحبه با علی فرزام (نماینده و وراث سید محمد آقا)، مورخ ۱۵ دیماه ۱۳۸۰، بنیاد ریحانه الرسول، ص ۲۵۴۹.
اطلاعات، س6، ش 1437، یکشنبه 18 مهر1310، ص3
اطلاعات، س 27، ش 8109، چهارشنبه 13 خرداد 1332، ص 6
روزنامه رهبر، سال سوم، شماره 485، مورخ۲۰/۱۲/۱۳۲۰، ص1
روزنامه رهبر یزد، سال اول، شماره 10، مورخ 11/7/1325، ص12
روزنامه رهبر یزد، سال اول، شماره 10، مورخ 1325ا/7/11، ص 2
Akrich, Madeleine (1992) "The De-scription of technical objects" in Shaping Technology, Building Society, Wiebe E. Bijker, John Law, eds. Cambridge, MA: MIT Press
Bijker, wiebe E. and John Law (1992) Introduction, in Shaping Technology, Building Society, Wiebe E. Bijker, John Law, eds. Cambridge, MA: MIT Press
Callon, Michel (1987) "society in the making: the study of technology as a tool for sociological analysis", in The Social Construction of Technological Systems: New Directions in the Sociology and History of Technology. Wiebe E. Bijker, Thomas P. Hughes, and Trevor J. Pinch, eds. Cambridge, MA: MIT Press,