نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 دانشیار گروه تاریخ دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

2 دانش‌آموختۀ کارشناسی ارشد تاریخ اسلام، دانشگاه شهید چمران اهواز ، اهواز، ایران

3 استاد تاریخ ایران باستان، دانشگاه شهید چمران اهواز ، اهواز، ایران

چکیده

عامل اقتصادی همواره به صورت یک علت ثابت در کنار سایر علل در پدید آمدن معلول‌های تاریخی تأثیرگذار بوده است. در این میان، مالیات به عنوان جزیی از اجزاء اقتصاد در فراز و فرود دولت‌ها نقش اساسی ایفا می‌کند. قوت و ضعف دولت ممالیک مصر (468-923 هجری) نیز تابع این عامل بوده است. ممالیک برجی (784-923 هجری) با وضع انواع مالیات و هزینۀ آن در بخش رفاه حکومتی و اداری، باعث شدند وصول و هزینه‌کرد مالیات از مسیر طبیعی خود خارج گردد. در نتیجه، کارآیی مثبت مالیات کمرنگ شده و این امر، پیامدهای منفی اقتصادی و اجتماعی به دنبال داشته است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی به بیان تنوع مالیاتی دورۀ ممالیک برجی و پیامدهای آن بر جامعۀ مصر دورۀ ممالیک می‌پردازد. نتیجۀ این پژوهش نشان می‌دهد که در دورۀ ممالیک برجی، اتخاذ سیاست مالیاتی متفاوت نسبت به دورۀ اول حیات سیاسی این دولت، خاصه در وضع مالیات نامتعارف تحت عنوان مُکُوس، پیامدهای منفی اجتماعی مانند احتکار، رشوه‌خواری، مهاجرت روستاییان و شکاف طبقاتی را به دنبال داشته است و باعث گردید تا نظام مالیاتی که زمانی عامل اقتدار دولت بوده، اکنون به عامل ضعف آن تبدیل شود.

کلیدواژه‌ها

ابن ایاس، محمد ابن احمد، بدائع الزهور فی وقائع الدهور، تحقیق محمد مصطفی، الطیعة الاولی، بی­جا، دارالنشراشتاینر، 1359هـ.
ابن تغزی بردی، جمال الدین، النجوم الزهرة فی ملوک مصر و القاهرة، القاهرة دارالکتب، 1956م.
ابن حجرالعسقلانی، احمدبن علی، انباءالغمر بابناء العمر، تحقیق حسن حبشی، القاهرة، بی­جا، 1369هـ.
ابن سیده، علی ابن اسماعیل،المخصص، بیروت، دارالکتب العلمیة، بی­تا.
ابن مماتی، الاسعد، قوانین الدواوین، تحقیق عزیز سوریال عطیه، القاهرة، مکتبة مدبولی، 1971م.
ابن­خلدون، مقدمة ابن خلدون، شرح محمد الاسکندرانی، بیروت، دارالکتاب العربی، 1426هـ.
احمد، عبدالرزاق احمد، البذل و البرطلة زمن سلاطین الممالیک، القاهرة، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1979م.
اسماعیل، البیومی ، مصادرة الاملاک فی الدولة الاسلامیة عصر سلاطین الممالیک، بی­جا، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1997م.
اسماعیل، البیومی، نظم المالیة فی مصر و الشام زمن سلاطین الممالیک، بی­جا، الهیئة المصریة العامة للکتاب، 1998م.
ایزدخواستی، حجت، تحلیل تاثیر فساد و کیفیت حکمرانی بر عملکرد نظام مالیاتی، فصلنامه سیاست­گذاری پیشرفت اقتصادی، دانشگاه الزهرا(س)، سال چهارم، شماره 10، بهار 1395.
حتی، فیلیپ، تاریخ عرب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی ، 1380.
زیتون، عادل، العلاقات الاقتصادیة بین الشرق و الغرب فی العصور الوسطی، دمشق، بی­تا، 1980م.
سالم، السیدعبدالعزیز، تاریخ المغرب الکبیر، بیروت، دارالنهضةالعربیة، 1981م.
سالم، حلمی محمد، اقتصاد مصر الداخلی و انظمته فی العهد الممالیکی، الاسکندریة، داراالرشاد للطباعة و النشر، بی­تا.
السیوطی، جلال­الدین ، تاریخ الخلفاء، تحقیق محمد ریاض الحلبی، بیروت، دارالمعرفة، 1425هـ.
شبارو، عصام، دولت ممالیک، ترجمه شهلا بختیاری، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1399م
عاشور، سعید عبدالفتاح ، المجتمع المصری فی عصر سلاطین الممالیک، بی­جا، دارالنهضة العربیة، 1992.
عاشور، سعید عبدالفتاح ،مصر و الشام فی عصر الایوبیین و الممالیک بیروت، دارالنهضة العربیة، بی­تا.
عاشور، سعید عبدالفتاح، مصر و الشام فی عصر الایوبیین و الممالیک، البحریة، القاهرة، مکتبة النهضة المصریة، 1959.
العبادی، احمد مختار، فی التاریخ العباسی و الفاطمی، بیروت، دارالنهضة العربیة، بی­تا.
فیشل، ولتر، ج، یهود فی الحیاة الاقتصادیة و السیاسیة الاسلامیة فی العصور الوسطی، نقله الی العربیة سهیل زکار، بیروت، دارالفکر، 1408هـ.
قاسم، عبده قاسم، عصر سلاطین الممالیک، بی­جا، دارالشروق، 1994هـ.
کریمیان، نورالله و دیگران، ضعف­ و سقوط حکومت ممالیک، زمینه­ها و دلایل اقتصادی، فصلنامه پژوهش­نامه تاریخ اسلام، سال ششم، شماره 22، تابستان 1395
ماجد، عبدالمنعم، نظم سلاطین دولةالممالیک، القاهرة، نشر مکتبة انجلوالمصریة، 1982م.
المقریزی، تقی الدین احمد ، المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، القارة، منشوراة مطبعة بولاق، 1270هـ/ حواشی خلیل المنصور، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418هـ.
المقریزی، تقی الدین احمد ،السلوک لمعرفة دول الملوک، تحقیق محمدعبدالقادرعطاء، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1418هـ.
المقریزی، تقی الدین احمد ،المختار من اغاثة الامة فی کشف الغمة، المشرف سمیرسرحان، جمعیة الرعایة المتکاملة، بی­تا.
المقریزی، تقی الدین احمد ،النقود الاسلامیة، النجف، منشورات المکتبة الحیدریة، 1387هـ
المقریزی، تقی الدین احمد، اغاثة الامة بکشف القمة، القاهرة، لجنة التألیف و الترجمة، 1965م.
المناوی، نهرالنیل، القاهرة، المکتبة العربیة، 1966م.
النجیدی، حمودبن محمد، الموارد المالیة لمصر فی الدولة المملوکیة الاُولی، بی­جا، جامعة العلوم الاجتماعیة السعودیة، 1984م.
واکر، پل. ای، پژوهشی در یکی از امپراتوریهای اسلامی، ترجمه فریدون بدره­ای، تهران، نشر فروزان، 1383.