نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ، دانشگاه یزد ، یزد، ایران

چکیده

محدودیت نزولات جوی و منابع آب در ایران موجب گردیده که از دیرباز موضوع آب اهمیت ویژه­ای یابد. رشته کوه­های البرز وزاگرس درشمال و غرب، فلات مرکزی ایران را از بارش­ها وتوزیع مناسب آن محروم نموده است؛. به عبارت دیگر بخشی از نواحی ایران (غرب)از بارندگی بیشتر و وجود رودخانه­های دائمی بهره­مند است و بخش دیگر(فلات مرکزی) تنها متکی به منابع آب­های زیرزمینی (قنات) می باشند. بدیهی است به هر نسبت که محدودیت آب در منطقه بیشتر باشد به همان نسبت موضوع مدیریت آب اهمیت بیشتری می­یابد. لذا در این راستا سوالاتی بدین شرح مطرح می­گردند که آیاکنترل حکومت­ها بر منابع آب در همه نقاط ایران اعم از حوزه رودخانه­ای و قناتی به صورت یکسان بوده و یا متناسب با میزان آب­ در اختیار و شیوه­ی بهره­برداری از آنان تغییر نموده است؟چنانچه تفاوتی بین این دو شیوه وجود دارد، آن تفاوتها کدامند؟ دولت­های وقت تا چه حد نسبت به مدیریت منابع آب در مناطق مختلف کشور کنترل و نظارت داشته­اند؟ این پژوهش به شیوه  توصیفی -تحلیلی و با  استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده است ونتایج حاصل نشان می دهد که در حوزه­های رودخانه­ای، منابع آب تحت کنترل دولت بوده، حال آن که در حوزه­هایی که متکی به استفاده از آب­های زیرزمینی بوده­اند، مدیریت آب توسط مالکان و بخش غیر دولتی انجام می شده است. هرچه میزان آب در اختیار محدودتر بوده، مازاد تولید کمتر و میزان درآمدهای حاصل از آن نیز کمتر بوده است؛ این امر موجب گردیده، دولت­های وقت توجه کمتری به این نواحی داشته وبر حوزه­های رودخانه­ای متمرکز گردیده­اند.

کلیدواژه‌ها

ابودلف(1342)، سفر نامه ابودلف در ایران، ترجمه ی ابوالفضل طباطبایی، تهران، بنیاد فرهنگ ایران.
انصاف پور، غلامرضا(1355 )، تاریخ زندگی اقتصادی روستائیان و طبقات اجتماعی ایران، چ 1، اندیشه.
اومستد، ا.ت(1357)، تاریخ شاهنشاهی هخامنشی، ترجمه محمد مقدم، تهران، انتشارات امیر کبیر.
اومستد، ا.ت (1343)، ایرانشهر، کمیسیون ملی یونسکو در ایران، ش 22.
بارتولد، و.و(1350)، آبیاری در ترکستان، ترجمه کریم کشاورز، تهران، انتشارات مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی.
باسورث، کلیفورد ادموند(1362)، تاریخ غزنویان، ترجمه حسن انوشه، دوجلد: ج1، تهران، انتشارات امیر کبیر.
پاپلی یزدی، محمد حسین و لباف خانیکی، مجید(1379)، نقش قنات در شکل گیری تمدن­ها نظریه­ی پایداری فرهنگ و تمدن کاریزی، مجموعه مقالات کنفرانس بین المللی قنات، دو جلد: ج1، تهران، سازمان سازندگی و آموزش وزارت نیرو.  
پیگولوسکایا، ن و. و دیگران(1368 )، تاریخ ایران از دوران باستان تا پایان سده هیجدهم میلادی، ترجمه کریم کشاورز، چ5، تهران، انتشارات پیام.
تاریخ سیستان(1314)، به تصحیح محمدتقی ملک الشعرا، تهران، چاپ ملک الشعرای بهار.
حموی، شهاب الدین یاقوت بن عبدالله( 1965)، معجم البلدان، تصحیح ووستفلد، چاپ لیپزیک، افست کتابخانه اسدی تهران.
خسروی، خسرو(1352)، نظام های بهره برداری از زمین در ایران از ساسانیان تا سلجوقیان ، تهران، انتشارات پیام.
خوارزمی، ابوعبدالله محمد(1347)، مفاتیح العلوم، چاپ اروپا، افست تهران.
دیاکونوف، م.م(1380)، تاریخ ایران باستان، ترجمه روحی ارباب تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.
سمسار یزدی، علی اصغر و علمدار، محمدحسین(01379)، واژه نامه قنات، مجموعه مقالات کنفرانس بین المللی قنات، دوجلد: ج1، تهران، سازمان سازندگی و آموزش وزارت نیرو.  
شاردن، ژان(1336)، سیاحت نامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، ده جلد: ج4 ، تهران، انتشارات امیر کبیر. 
شهرزادی، رستم(1356)، گفتاری در باره کتاب ماتیکان هزار دادتستان، تهران، انجمن زرتشتیان.
صفی نژاد، جواد( 2535)، بنه، چ 3 ، تهران، انتشارات توس.
صفی نژاد، جواد(1368)، نظا م­های آبیاری سنتی در ایران، دوجلد: ج/2، مشهد، مؤسسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی.
عزام، عبدالوهاب و ضیف، شوقی(1947)، رسائل الصاحب بن عباد، قاهره.
قمی، حسن بن محمد بن حسن(1361)، تاریخ قم، تصحیح جلال الدین تهرانی، تهران، انتشارات توس.
کریستین سن، آرتور، ایران در زمان ساسانیان، ترجمه رشید یاسمی(تهران، ابن سینا، 1351)، ص334.
کورس، غلامرضا(1355)، آب و فن آبیاری در ایران باستان، تهران، وزارت آب و برق.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن ضحاک محمود(1333)، زین الا خبار، تصحیح و مقدمه سعید نفیسی، انتشارات شرکت چاپ رنگین.
گیرشمن، ر(1346)، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران.
لباف خانیکی، مجید(1385)، نظام های تقسیم آب در ایران، تهران، گنجینه ملی آب ایران.
لمبتون، آ. ک. س(1362)، مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
محمودی بختیاری، علیقلی(1358)، زمینه فرهنگ و تمدن ایران، دفتر یکم، تهران، چاپ شرکت افست.
مستوفی قزوینی، حمدالله(1378)، نزهه القلوب، تصحیح محمد دبیر سیاقی، قزوین، انتشارات طه.
نائینی، میرزا علی خان(1382)، گزارش کویر سفرنامه صفاءالسلطنه نائینی، تهران،  انتشارات اطلاعات.
نظام الملک(1348)، سیاست نامه، به کوشش جعفر شعار، تهران.
همدانی، رشیدالدین فضل الله(2536)، وقف­نامه­ی ربع رشیدی، به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران، انتشارات انجمن آثار ملی.
هرودوت(بی تا)، تواریخ، ترجمه وحید مازندرانی، فرهنگستان ادب و هنر ایران.
هنری، مرتضی(2536)، مطالعه­ای در گسترش کاریز از ایران به دیگر نقاط جهان، مجله هنر و مردم، تهران : انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، ش 180-189.
ویلسون، سر آرنولد(1310)، خلیج فارس، نرجمه محمد سعیدی، تهران، بی­نا.
Chauveau, Michel(2001), Les qanates dans les ostraca de Manawir, Paris, Seminaire tenu au au colloge de France, Persika 2
Fagnian,1921, Le livre de l'impot foncier, Paris