نوع مقاله : علمی-پژوهشی
نویسنده
استادیار گروه تاریخ، پزوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی، تهران، ایران
چکیده
با آغاز واگذاریهای محدود زمینهای دیوانی به عنوان اقطاع به نظامیان در زمان آلبویه و گسترش و تثبیت این روش در زمان سلاجقه، تغییرات عمدهای در ساختار اقتصاد ارضی فلات ایران که از زمان ورود اسلام به ایران تا تسلط سلاجقه، کمابیش بیتغییر مانده بود، به وجود آمد. مسئله اصلی این مقاله بررسی اثرات گسترش اقطاع داری بر ساختار اقتصاد ارضی ایران و مناسبات تولید مرسوم در آن میباشد. در این مقاله با روش تحلیلی-تاریخی و با استفاده از تکنیک مقایسه تطبیقی به بررسی میزان شکوفایی تولید ارضی و مناسبات تولید مرتبط با آن مابین مناطق اقطاعی و غیر اقطاعی و همچنین شرایط اقتصاد ارضی قبل و بعد از گسترش این نظام بهرهبرداری از زمین، پرداختهایم و نشان دادهایم که گسترش اقطاعداری چه آسیبهایی به اقتصاد کشاورزی ایران از لحاظ تکامل نیروهای تولیدی وارد آورد و تغییر مناسبات تولید غالب در اقتصاد ارضی فلات ایران از «بهره ثابت مالکانه» به «مزارعه» در اثر گسترش اقطاعداری چگونه باعث استثمار هر چه بیشتر نیروهای تولیدی و جدا کردن ایشان از ابزار تولید و سهم مناسب از محصول گردید. همچنین در این مقاله علل ایجاد این سیر نزولی در اقتصاد کشاورزی ایران و نتایج زیانبار این تغییرات در مناسبات تولید آن پس از گسترش اقطاعداری، نیز بررسی شده است
کلیدواژه‌ها
ابناسفندیار، محمد بن حسن (1366)، تاریخ طبرستان، محقق/ مصحح: عباس اقبال آشتیانى، تهران: پدیده خاور
ابنبلخی (1374)، فارسنامه، محقق/مصحح: منصور رستگار فسایى، شیراز: بنیاد فارسشناسی.
ابنحوقل (1938)، صورة الأرض، 2جلد، بیروت: دارصادر
ابنرسته (1380)، الاعلاق النفیسة، ترجمه حسین قرهچانلو، تهران: امیرکبیر
ابنفندق، على بن زید بیهقی(1361)، تاریخ بیهق، مصحح: احمد بهمنیار، تهران: کتابفروشی فروغی
ادواری، مظهر (1392) «مسئله آبیارى و آبرسانى در خراسان (قرن چهارم تا هفتم ه.ق) با تأکید بر حمله مغول»، مجله پیام بهارستان، س5، ش19
اصطخرى، ابراهیم بن محمد (2004 م)، المسالک و الممالک، قاهره: الهیئة العامة لقصور الثقافة
امام ظهیرالدین نیشابورى (1332)، سلجوقنامه، تهران: خاور
امین، بهروز (1357)، درباره فئودالیسم ایران تا قبل از مشروطه (نقدی بر کتاب: تحولات فکری و اجتماعی در جامعه فئودال ایران)، تهران: پیام
بلاذری، أحمد بن یحیى (1337)، فتوحالبلدان، ترجمه محمد توکل، تهران: نقره
بنداری اصفهانی، فتح بن على (2536 شاهنشاهی)، تاریخ سلسله سلجوقى، ترجمه: محمدحسین جلیلى، تهران: بنیاد فرهنگ ایران
پطروشفسکی، ایلیا پاولیچ (1344)، کشاورزی و مناسبات ارضی در ایران عهد مغول، ترجمه کریم کشاورز، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی
پطروشفسکی، ایلیا پاولیچ (1363)، اسلام در ایران (از هجرت تا پایان قرن نهم هجری)، ترجمه کریم کشاورز، تهران: پیام
حسینی یزدی، محمد بن محمد بن نظام (1388)، العراضه فی الحکایة السلجوقیه، به کوشش مریم میرشمسی، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار
حموى، یاقوت بن عبدالله (1380)، معجمالبلدان، ترجمه علىنقى منزوى، 2جلد، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور(پژوهشگاه)
حموى، یاقوت بن عبدالله (1995م)، معجم البلدان، 7جلد، بیروت: دارصادر
خسروی، خسرو (1335) نظام‌های بهرهبرداری از زمین در ایران (از ساسانیان تا سلجوقیان)، تهران: شبگیر
خسروی، خسرو (1357) جامعه دهقانی در ایران، تهران: پیام
خسروی، خسرو (2535 شاهنشاهی)، پژوهشی در جامعه روستایی ایران، تهران: پیام
خواجه نصیرالدین طوسی (1356)، اخلاق ناصری، تصحیح: علیرضا حیدری، تهران: خوارزمی
خواجه نظامالملک، ابوعلیحسن طوسی (1347)، سیرالملوک (سیاست نامه)، به اهتمام هیوبرت دارک، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
خواندمیر، غیاثالدین بن همامالدین (1380)، تاریخ حبیبالسیر، 4جلد، تهران: خیام
الراوندی، محمد بن علی بن سلیمان (1364)، راحةالصدور و آیةالسرور در تاریخ آلسلجوق، مصحح: محمد اقبال و مجتبى مینوى، تهران: امیرکبیر
زرکوب شیرازی، ابوالعباس احمد بن ابیالخیر (1389)، شیرازنامه، به کوشش: محمدجواد جدی و احسانالله شکراللهی، تهران: موسسه متن
سراج، محسن (1397)، «مناسبات تولید کشاورزی در شیوه تولید زمینداری ایران دوران میانه پیش از گسترش اقطاعداری»، مجله علمی- پژوهشی تاریخ ایران، س11، ش25
سراج، محسن و یوسفیفر، شهرام (1396)، «نقش حکومتها در ایجاد شبکههای آبرسانی کشاورزی در گستره شرقی خلافت تا حمله مغول»، مجله علمی-پژوهشی تاریخ ایران، س10، ش22
سوداگر، محمد (1336)، نظام ارباب رعیتی در ایران، تهران: چاپخانه گلشن
الشهیدالثانی، زینالدین بن علی الجبعی العاملی (1345-1349. ه.ق)، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة، مصحح: محمد کلانتر، 10جلد، بیروت: دارالعالم الاسلامی
طبری، محمد بن جریر (1375)، تاریخ طبری، ترجمه ابو القاسم پاینده، 16جلد، تهران: اساطیر
عتبی، ابىنصر محمد بن عبدالجبار (1374)، تاریخ یمینی، ترجمه ابوالشرف ناصح جرفادقانى، مصحح: جعفر شعار، تهران: علمى و فرهنگى
علیزاده، ع ع، «نظام زمینداری آذربایجان»، ترجمه یعقوب آژند، مجله ایران شناخت، سال5، ش16 و 17
قاضى أبویوسف و یحیىبنآدم القرشى و ابنرجب الحنبلی (1979)، موسوعة الخراج، بیروت: دارالمعرفة
قاضى احمد تتوى، آصفخان قزوینى (1382)، تاریخ الفی، محقق/ مصحح: غلامرضا طباطبایى مجد، 8جلد، تهران: علمى و فرهنگى
قزوینی، امام زکریا بن محمد (1998)، آثارالبلاد و اخبارالعباد، بیروت: دارصادر
قزوینی، امام زکریا بن محمد (1371)، آثارالبلاد و اخبارالعباد، ترجمه محمدمراد بن عبدالرحمان، تصحیح: دکتر سید محمد شاهمرادی، 2جلد، تهران: دانشگاه تهران
قمى، حسن بن محمد بن حسن (1385)، تاریخ قم، ترجمه حسن بن على بن عبدالملک قمى، محقق/ مصحح: محمدرضا انصارى قمى، دوجلد در یک مجلد، قم: کتابخانه بزرگ آیتالله العظمى مرعشى نجفى.
کاتب بغدادى، قدامة بن جعفر (1981)، الخراج و صناعة الکتابة، محقق/ مصحح: محمدحسین زبیدى، بغداد: دارالرشید للنشر
کاتب اصفهانی، عمادالدین محمد بن محمد بن حامد اصفهانى (2004 م)، تاریخ دولة آل سلجوق، محقق/ مصحح: یحیى مراد، بیروت: دارالعلمیة
کاتبخوارزمی، ابوعبدالله محمد بن احمد بن یوسف (1362)، مفاتیحالعلوم، ترجمه حسین خدیو جم، تهران: علمی و فرهنگی
کرمانی، افضلالدین ابوحامد (1383)، مجموعه آثار، کتاب عقدالعلی للموقف الاعلی، به کوشش محمدصادق بصیری، کرمان: دانشگاه باهنر کرمان
لمبتون، آن.ک.س (1386) تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه دکتر یعقوب آژند، تهران: نی
لمبتون، آن.ک.س (1377) مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: علمی و فرهنگی
ماوردی البصری، أبوالحسن علی بن محمد بن حبیب (1383)، آیین حکمرانى (احکام السلطانیه)، ترجمه و تصحیح: حسین صابرى، تهران: علمى و فرهنگى
المحققالحلی، ابوالقاسم، نجمالدین جعفر بن حسن (1389 ه.ق)، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام، تحقیق: عبدالحسین محمدعلی، چهار جلد در دو مجلد، طهران: منشورات الاعلمی
مستوفی قزوینی، حمدالله (1381)، نزهتالقلوب، محقق/مصحح: محمد دبیرسیاقی، قزوین: حدیث امروز
مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین (1374)، مروجالذهب و معدنالجواهر، ترجمه ابولقاسم پاینده، تهران: علمی فرهنگی.
مسکویه رازی، ابوعلی (1376)، تجارب الامم، ترجمه علینقی منزوی، 6جلد، تهران: توس
مسکویه رازی، ابوعلی (1379)، تجاربالامم، تحقیق: ابوالقاسم امامی، 7جلد تهران: سروش
مقدسی، شمسالدین ابوعبدالله محمد بن احمد بن ابىبکر بناء شامى (1361)، أحسن التقاسیم فی المعرفة الاقالیم، ترجمه علىنقى منزوى، 2جلد، تهران: شرکت مولفان و مترجمان
منتجبالدین بدیع، علی بن احمد (1329)، عتبة الکتبة (مجموعه مراسلات دیوان سلطان سنجر)، تصحیح و اهتمام: علامه محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران: اساطیر
نعمانی، فرهاد (1385)، تکامل فئودالیسم در ایران، تهران: خوارزمی
همدانی، رشیدالدین فضل الله (1940م)، تاریخ مبارک غازانى، مصحح: کارل یان، هرتفرد: استفن اوستین
همدانی، رشیدالدین فضل الله (1386)، جامع التواریخ، مصحح: محمد روشن، تهران: میراث مکتوب
ولی، عباس (1375) «تناقضهای شیوه تولید آسیایی، ترجمه پرویز صداقت، مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، س11، ش112-111
ولی، عباس (1380)، ایران پیش از سرمایه‌داری، ترجمه حسن شمسآوری، تهران: مرکز
یعقوبى، احمد بن اسحاق (1356)، البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتى، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب
Hindess, Barry and Hirst, Paul.Q (1975) Pre- Capitalist Mods of Production, London: Rutledge and K. Paul
Jürgen, Paul (2013)” Where did The Dihqans Go? Eurasian Studies, XI : pp. 1-34. Istitut per l’Oriente C.A. Nallino / Orientalisches Institut der Martin-Luther-Universität Halle-Wittenberg
Lambton, Ann, K, S (1965) “Reflections on the Iqta, In G. Makdisi” (ed.): Arabic and Islamic Studies in honour of Hamilton. A. R .Gibb. Leiden: E. J. Brill, P: 358-76. [Reprinted as “The evolution of the Iqta in medieval Iran], Iran, v,1967
Martin, John E (1986) feudalism to capitalism: peasant and landlord in English agrarian development, UK: Palgrave Macmillan.
)