نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ ، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس ، تهران، ایران

چکیده

یکی از اهداف مهم انقلاب مشروطه، تغییر و بهبود نظام مالی حکومت قاجار بود. با انقلاب مشروطه، مجلس شورای ملی به عنوان نهادی نو ظهور در تشکیلات اداری ایران، در راس تحولات مالی حکومت قرار گرفت. این  پژوهش در پی پاسخگویی به این پرسش است که اهداف و چالش های مجلس اول شورای ملی در تغییر و تحول نظام بودجه نویسی چه بود و چه نتایج و پیامدهایی داشت. بودجه متمرکز و متوازن هدف اصلی مجلس بود و در راستای آن؛ افزایش درآمد، کاهش مخارج دربار و دولت در دستور کار قرار گرفت. بنابراین مجلس، جهت افزایش درآمد؛ «تیول داری» و «تسعیر جنس» را لغو کرد و مالیات «تفاوت عمل» را جزو مالیات اصلی قرار داد اما چون زمینه ی ساختاری آن آماده نبود نتایج مثبتی به دنبال نداشت. همچنین تاسیس بانک ملی با هدف جلوگیری از استقراض خارجی و جبران کسری بودجه مطرح شد اما چون دولت در تشکیل آن ناکام بود بار دیگر زمینه وام خارجی در دولت های بعدی را به وجود آمد. هر چند مجموعه این برنامه ها با هدف تعادل بودجه رخ داد اما نتوانست روند کاهشی درآمد که از اواخر دوره ی ناصری آغاز و در دوره مظفری همچنان ادامه پیدا کرده بود را متوقف کند، بلکه با سرعت بیشتری ادامه پیدا کرد و کسری بودجه  بیشتری را پدید آورد. به این ترتیب اهداف و برنامه مجلس اول به علت عدم آشنایی دولت و مجلس با روش های قدیم و نوین مالی، وجود کابینه های متزلزل و نارضایتی مردم با تحول مثبتی روبرو نشد. روش تهیه و گردآوری تحقیق، اسنادی و کتابخانه ای است و نوع تحقیق تبیینی - تحلیلی است.

کلیدواژه‌ها

کتابچه جمع و خرج خمسه و طارم علیا، تهران :کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی 14262 .
کتابجه دستورالعمل خالصجات آذربایجان، تهران:کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی 14218 .
جمع و خرج آذربایجان سال 1267 ق، قم :کتابخانه حضرت آیت الله بروجردی ، شماره اموال 167 .
کتابچه جمع خرج آذربایجان 1315 ق، قم :کتابخانه حضرت آیت الله بروجردی، شماره ثبت اموال 1618 .
کتابچه  دستورالعمل جمع و خرج آذربایجان 1327،  تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. شماره بازیابی،14153/2
کتابچه دستورالعمل جمع و خرج گیلان سال 1311 ق.  تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی: 1083 س.
کتابچه جمع و خرج گیلان 1328 ق، تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی 13744.
کتابچه جمع و خرج گروس و کرانی، تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی،  شماره بازیابی 14266 .
کتابچه جمع و خرج  عربستان سال 1302ق ، تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ، شماره بازیابی 953 س .
 کتابچه جمع و خرج  عربستان سال 1299 ق ، تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ، شماره بازیابی 951 س.
کتابچه جمع و خرج  عربستان سال 1322 تا 1327ق. تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ، شماره بازیابی 431س.
کتابچه جمع و خرج کاشان سال  1317 ق، تهران: کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی 1093 س.
1393.04.05642/000 کتابچه  دستورالعمل کاشان  سال 1323 ق، تهران ، کتابخانه و موزه ملی ملک، شماره بازیابی
جمع و خرج مالیات قزوین، تهران : کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، شماره بازیابی 1311 س .
کتابچه جمع و خرج بوشهر ، تهران : کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی 967 س .
کتابچه جمع و خرج ابرقو و جرقویه ، تهران : کتابخانه مجلس شورای اسلامی شماره بازیابی  86/1155 .
کتابچه جمع و خرج مرند ، تهران : 1323کتابخانه مجلس شورای اسلامی  ، 1082 س . 
کتابچه جمع و خرج سمیرم و نجف آباد ، تهران : کتابخانه مجلس شورای اسلامی شماره بازیابی 1155/98 .
کتابچه جمع و خرج قراچه داغ 1322  تهران : کتابخانه مجلس شورای اسلامی شماره بازیابی 5404 .
کتابچه جمع و خرج فریدن 1308 ق، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی ، شماره بازیابی 976س .
جمع و خرج حساب کردستان 1301 ق ، تهران : کتابخانه مجلس شورای اسلامی، شماره بازیابی 58/1155 س.
آدمیت، فریدون، ( بی تا) مجلس اول و بحران آزادی، تهران : انتشارات روشنگران.
آدمیت، فریدون،( 1353 ) فکر دمکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران، نشر پیام .
احتشام السلطنه، محمود، خاطرات احتشام السلطنه، ( 1366 ) به کوشش محمد مهدی موسوی ، انتشارات زوار .
اعتماد السلطنه ، محمد حسن،( 1356) روزنامه خاطرات اعتماد السلطنه، به کوشش ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
اوبن، اوژن،( 1362) ایران امروز؛1906-1907،ایران و بین النهرین،ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران: کتابفروشی زوار.
پورآرین، فواد، ( 1385)  انقلاب فراموش شده ، دولت های عصر مشروطه تا کودتای 1299 ، تهران: چاپار.  
تقی زاده ، سید حسن ( 1390 ) مقالات تقی زاده ، ج 8 ، به کوشش مصطفی نوری و رضا آذری شهرضایی، تهران: توس .
جمالزاده، محمد علی،( 1376 ) گنج شایگان، تهران: بنیاد موقوفات محمود افشار .
دولت آبادی، یحیی ،( 1361 ) حیات یحیی، ج 2 ، تهران : انتشارات عطار.
رضوی، محمد نواب، ( 1388 ) خاطرات وکیل التولیه، ج2 ، به کوشش علی اکبر تشکری بافقی، تهران: سخن .
شاپوریان، عنایت الله،( 1350) بیست و پنج سده مالیات، تهران: بی جا.
عزیز السلطان، ( 1376 ) روزنامه خاطرات ملیجک ثانی، ج 1 ، به کوشش محسن میرزایی، تهران : زریاب.
عیسوی، چارلز،( 1388) تاریخ اقتصادی ایران،  ترجمه یعقوب آژند، تهران : گسترده.
عین السلطنه، قهرمان میرزا،( 1378 ) روزنامه خاطرات عین السلطنه ( قهرمان میرزا سالور) ج3 ، به کوشش مسعود سالور، ایرج افشار.
کاتوزیان، محمد علی،( 1385) اقتصاد سیاسی ایران، ترجمه محمدرضا نفیسی، کامبیز عزیزی، تهران نشر مرکز.
کاساکوفسکی، ولادیمیر، ( 1355 ) خاطرات کاساکوفسکی، ترجمه عباسقلی حلی ، تهران : امیرکبیر.
کرزن ،جرج،( 1373 ) ایران و قضیه ایران، ج 2،  ترجمه غلامعلی مازندرانی،  تهران : علمی و فرهنگی.
کرمانی ، مجدالاسلام کرمانی،( 1356 ) تاریخ انحطاط مجلس، اصفهان، دانشگاه اصفهان .
لمبتون،ا .ک س، ( 1362 ) مالک و زارع در ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران: علمی و فرهنگی.
 لمبتون،ا .ک س، ( 1375 ) ایران عصر قاجار، ترجمه سیمین فصیحی، تهران:جاودان خرد.
مستوفی، عبدالله،( 1386 ) شرح زندگانی من : تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه ، ج 2، تهران: هرمس .
مصدق، محمد، ( 1358) خاطرات و تاملات دکتر محمد مصدق، به کوشش ایرج افشار، تهران :انتشارات علمی.
ملک المورخین، عبدالحسین خان،( 1386) مرات الوقایع مظفری، ج1 و 2،تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: میراث مکتوب.
ملک زاده ، مهدی،( 1373 )، تاریخ انقلاب مشروطیت ،،  جلد 6 و 7 . تهران :  علمی.
یکتایی، مجید،( 1340) تاریخ دارایی ایران، تهران: پیروز.
روزنامه ستاره ایران( 1300)ش 14.
روزنامه صبح صادق(1285)ش 49 .
روزنامه مجلس( 1285) ش 57
صورت مذاکرات مجلس اول شورای ملی، سایت کتابخانه و موزه و اسناد مجلس شورای اسلامی، https://www.ical.ir/
صورت مذاکرات مجلس سوم شورای ملی، سایت کتابخانه و موزه و اسناد مجلس شورای اسلامی، https://www.ical.ir/
صورت مذاکرات مجلس پنجم شورای ملی پنجم، سایت کتابخانه و موزه و اسناد مجلس شورای اسلامی، https://www.ical.ir/
ططری، علی؛ یزدانی، سهراب، ( 1391 ) اداره ی مالی و بودجه مجلس اول شورای ملی، پژوهش های علوم تاریخی ، دوره 4 ، شماره 2 .
علم، محمدرضا؛ کاظمی ، سجاد، ( 1396 ) تاثیر انقلاب مشروطه بر زمین داری، پژوهش های تاریخی، ش 1 .