نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.

2 استادیار گروه تاریخ دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

3 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.

چکیده

اواخر قرن پنجم هجری در تاریخ خراسان با حضور مشایخ بزرگ صوفیه در جامعه اسلامی، شکل‌گیری ادبیات تمثیلی صوفیانه، طریقت‌های صوفیانه و برآمدن نهاد اجتماعی خانقاه گسترش یافت. در عین حال که در این دوران، منازعات فرقه ای اهل سنت و شیعی با ادبیات حدیثی و جدلی نیز درباره اصول و فروع دین و مذهب به خصوص مساله امامت و افضلیت خلفای راشدین در این ناحیه گسترده شده‌ بود.
مسئله مقاله این است که با توجه به مبانی فکری عرفان اسلامی و سبک بیان تمثیلی ادبیات صوفیانه، صوفیان فارسی نویس خراسان که عامه جامعه را مخاطب قرار می‌دادند چه تصویر و مضامینی درباره شخصیت خلفای راشدین در ادبیات تمثیلی صوفیانه از تاریخ مقدس ایمان اسلامی ارایه می‌کردند که همسازگرایی اجتماعی را در میان گروه‌های اخوان صوفی ورای تفاوت‌های محلی و عقیدتی دوام می‌بخشید؛ یافته‌های مقاله نشان می‌دهد با توجه به اینکه تصوف و عرفان داعیه دار وحدت، محبت، برادری و برابری بوده‌اند، در ادبیات صوفیانه با ارایه سبک تمثیلی به زبان فارسی از تاریخ قدسیِ ایمان اسلامی و با عنایت به کارکرد عاطفی زبان درباره معنای افکار و عملکرد خلفای اربعه در تاریخ صدر اسلام، مقام خلفای راشدین در راستای همطرازی معنوی در مقامات عرفانی به شکلی وحدت گرایانه تعریف می‌شد.

کلیدواژه‌ها

آرکون، محمد(1395). انسانگرایی در تفکر اسلامی. ترجمه احسان موسوی خلخالی. تهران: طرح نقد.
آذرنوش، آذرتاش (۱۳۸۷). چالش میان فارسی و عربی. نشر نی.
ابراهیمی مهر، عباسعلی (1396). جلوه های تعالیم حکمی و اخلاقی اهل بیت (ع) در متون عرفانی ادب فارسی (تا پایان قرن ششم)، فصلنامه علمی- ترویجی بهارستان سخن، سال چهاردهم، شماره 37 .
ابن ابی یعلی، ‌محمد (1350). طبقات الحنابله. تصحیح احمد‌عبید. ‌دمشق:‌ المکتبه‌ العربیه.
ابن جوزی، عبدالرحمن 1417، المنتظم فی التاریخ الملوک و الامم، تحقیق محمد مصطفی عبدالقادر. بیروت، دارلکتب العلمیه.
ابن جوزی، ابوالفرج (۱۳۶۷). تلبیس ابلیس. ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
ابن حنبل، احمد بن محمد (۱۴۱۶ ق). مسند الإمام أحمد بن حنبل. بیروت.
ابن طیب (۱۳۹۲). اسلام متصوفان، ترجمه کبری روشنفکر. تهران: کتاب توت.
ابن عمرانی، محمد (۱۴۲۱ ق). الانباء فی التاریخ الخلفاء. به کوشش قاسم سامرایی. قاهره.
ابن کثیر، أبوالفداء(1407). البدایه و النهایه. بیروت: دارالفکر.
ابن ماجه، حافظ ابوعبدالله محمد (۱۴۱۸ ق). سنن ابن ماجة. بیروت.
ابن وهب، اسحاق بن ابراهیم (۱۳۸۶ ق). البرهان فی وجوه البیان. به کوشش احمد مطلوب و خدیجه الحدیثی. بغداد.
اصغری، پروین و دیگران (1396). بررسی عملکرد متکلمان شیعه امامی در مواجهه با چالش تقریب مذاهب در عصر سلجوقی، فصلنامه علمی پژوهشی تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهراء، سال 27، دوره جدید، ش 33، بهار 1396.
الیاده، میرچا (۱۳۹۴). رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. سروش.
انصاری، خواجه عبدالله (1352). مجموعه رسائل. به کوشش محمد شیروانی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
همو (۱۳۹۶). طبقات الصوفیه. به کوشش محمدسرور مولائی. تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
انصاری، قاسم (۱۳۸۲). مبانی عرفان و تصوف. تهران: نشر طهوری.
امینی، نوروز (1387). روایات اهلبیت (ع) در منـابع اهـل سـنت، نشـریه علـوم حـدیث، دوره 13، شماره 1(47)، .184 -146.
ایزوتسو، توشی‌هیکو (۱۳۸۰). مفهوم ایمان در کلام اسلامی. ترجمه زهرا پورسینا. سروش.
برتلس، ادوارد (۱۳۸۱). تصوف و ادبیات تصوف. ترجمه سیروس ایزدی. تهران: امیرکبیر.
بی­من، ویلیام (1395). زبان، منزلت و قدرت در ایران. ترجمه رضا مقدم کیا. تهران: نشر نی.
پاکتچی، احمد (۱۳۹1). جریان‌های تصوف در آسیای مرکزی. قم: انتشارات بین‌المللی الهدی.
پورجوادی، نصرالله (1364). زندگی و آثار شیخ ابوالحسن بستی. تهران: موسسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
جابری، محمد عابد (۱۳۸۱). جدال کلام، عرفان و فلسفه. ترجمه رضا شیرازی. تهران: نشر یادآوران.
حلاق، وائل (۱۳۸۶). تاریخ تئوری‌های حقوقی اسلامی. ترجمه محمد راسخ. تهران: نشر نی.
خانقاهی، ابونصر طاهربن محمد (1374). گزیده در اخلاق و تصوف. به کوشش ایرج افشار. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
خرقانی، علیبن احمد (۱۳۸۹). نور العلوم: کتابی یکتا از عارف بی‌همتا شیخ ابوالحسن خرقانی همراه با شرح احوال و آثار و افکار او. به کوشش عبدالرفیع حقیقت. تهران: نشر بهجت.
خطیب بغدادى، ابوبکر احمد بن على (1407). تاریخ بغداد أو مدینه السلام. بیروت: دارالکتب‌العلمیه.
دارمی، عبداللّه (1434). مسند. بیروت: دار البشائر.
زرین‌کوب، عبدالحسین (۱۳79). جستجو در تصوف. تهران: انتشارات امیرکبیر
همو. (1390). تصوف ایرانی در منظر تاریخی آن. ترجمه دکتر مجدالدین کیونی، تهران: سخن.
همو. (1356). ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر.
ستاری، جلال (۱۳۷۴). عشق صوفیانه. تهران: نشر مرکز.
سزگین، فواد (1387). تاریخ نگارش­های عربی. مترجم موسسه نشر فهرستگان. تهران: طبع و نشر.
سلیمان حشمت، رضا (۱۳۸۸). تاریخ و جغرافیای تصوف: مستشرقان و تصوف. تهران: نشر مرجع.
سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌بکر (۱۴۱۷). تاریخ الخلفاء. بیروت.
شاخت، یوزف (۱۳۸۸). دیباچه‌ای بر فقه اسلامی. ترجمه اسدالله نوری. تهران: نشر هرمس.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (۱۳۷۴). تصوف اسلامی و رابطۀ انسان و خدا. تهران: سخن.
همو(۱۳۸۵). مجموعه میراث عرفانی ایران، چشیدن طعم وقت (ابوالسعید ابوالخیر). تهران: نشر سخن.
همو(۱۳۸۶). قلندریه در تاریخ: دگردیسی‌های یک ایدئولوژی. تهران: نشر سخن.
همو(۱۳۸۸). مجموعه میراث عرفانی ایران، دفتر روشنایی (بایزید بسطامی). تهران: نشر سخن.
همو(۱۳۹۲). زبان شعر در نثر صوفیه. تهران: نشر سخن.
شووان، فریتیوف (۱۳۸۱). گوهر و صدف عرفان اسلامی. ترجمه مینو حجت. تهران: سهرودی.
شیبی، مصطفی کامل (۱۳۵۹). همبستگی میان تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، به کوشش علیرضا ذکاوتی قراگزلو. تهران: امیرکبیر.
شیمل، آنه ماری (1391). ابعاد عرفانی اسلام. ترجمه عبدالرحیم گواهی. تهران: مشر فرهنگ اسلامی.
صفی، امید (۱۳۸۹). سیاست/دانش در جهان اسلام، ترجمه مجتبی فاضل.، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
عمری، اکرم (۱۴۳۰ ق). عصر الخلفاء الراشده محاوله لنقد الروایه التاریخه وفق منهج المحدثین. ریاض.
غزالی، امام محمد. (1380و1361). کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیو جم. تهران: مرکز انتشارات علمی و فرهنگی.
غنی، قاسم (۱۳۶۶). بحثی در تصوف. تهران: زوار.
فاخوری، حنا؛ جر، خلیل (۱۳۷۳). تاریخ فلسفه در جهان اسلام. تهران: نشر علمی فرهنگی.
فخری، ماجد (۱۳۸۸). سیر فلسفه در جهان اسلام. زیر نظر نصرالله پورجوادی. تهران: نشر مرکز دانشگاهی.
فدایی مهربانی، مهدی (۱۳۸۸). پیدایی اندیشه سیاسی عرفانی درایران، از عزیز نسفی تا صدرالدین ‌شیرازی. تهران: نشر نی.
فیرحی، داود (۱۳۹۷). قدرت دانش و مشروعیت در اسلام. تهران: نی.
قزوینی رازی، ‌عبدالجلیل (1358). النقض. تصحیح سید جلالدین محدث‌ ارموی. تهران: ‌انجمن آثار ملی.
قشیری، عبدالکریم بن هوازن (1374). رساله قشیریه. ترجمه ابوعلی حسن ابن احمد عثمانی، تصحیح بدیع الزمان فروزانفر، تهران: شرکت علمی و فرهنگی.
همو. (1391). رساله قشیریه. ترجمه ابوعلی حسن بن احمد عثمانی، تهران: زوّار.
کاهن، کلود (۱۳۸۲). «قبایل، شهرها و سازمانبندی اجتماعی». تاریخ ایران کیمبریج. ۴: از ظهور اسلام تا آمدن دولت سلجوقیان. ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر.
کربن، هانری (۱۳۹9). تاریخ فلسفه اسلامی. ترجمه جواد طباطبایی. تهران: مینوی خرد.
کرون، پاتریشیا (۱۳۹۴). تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام. ترجمه مسعود جعفری. تهران: نشر سخن.
کسائی، نورالله، (1363). مدارس نظامیه و تأثیرات علمی و اجتماعی آن. تهران: ‌بینا
کیانی‌نژاد، زین‌الدین (۱۳۶۶). سیر عرفان در اسلام. تهران: اشراقی.
گلدزیهر، ایگناتس(1383). گرایش­های تفسیری در میان مسلمانان. ترجمه سید ناصر طباطبایی. تهران: ققنوس.
لاپیدوس، آیراماروین (۱۳۹۴). تاریخ جوامع اسلامی. ترجمه علی بخیتاری‌زاده. تهران: نشر اطلاعات.
لینگز، مارتین (۱۳۷۸). عرفان اسلامی چیست؟. ترجمه فروزان راسخی. تهران: دفتر پژوهش و نشر سهروردی
مادلونگ، ویلفرد (۱۳75). مکتب­ها و فرقه­های اسلامی در سده­های میانه. ترجمه جواد قاسمی. مشهد: انتشارات آستان قدس رضوی.
متز، آدام (۱۳۹۴). تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، یا، رنسانس اسلامی. ترجمه علی ذکاوتی قراگزلو. تهران: امیرکبیر.
مستملی بخاری، ابوابراهیم اسمعیل محمد (1363). شرح التعرف لمذهب التصوف. تصحیح محمد روشن. تهران: اساطیر.
مسعودی، ابوالحسن علی بن الحسین(1409). مروج الذهب و معادن الجوهر. تحقیق اسعد داغر. قم: دارالهجره، چاپ دوم.
مقدسی، ابوعبدالله محمد (1362). احسن التقاسیم فی معرفه القالیم . ترجمه‌ علینقی‌ منزوی. تهران: علمی.
مک رایلد و تیلور(1397). نظریۀ اجتماعی و تاریخ اجتماعی. ترجمه کحمد غفوری. تهران: سمت.
مهرآوران، محمود (1389). سـیما و سـیرة علـی و اهـل بیـت (ع) در کشـف المحجـوب هجـویری، پژوهشنامه علمی- پژوهشی علوی، سال اول پاییز و زمستان 1389 ،شماره .2
نامعلوم (1354). منتخب رونق المجالس و بستان العارفین و تحفه المریدین. تصحیح دکتر احمد علی رجایی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
نصر، سید حسین (۱۳۸۸). گلشن حقیقت، ترجمه انشاءالله رحمتی. تهران: نشر صوفیا.
همو (۱۳۹۳). جلوه­های معنویت در جهان اسلام. ترجمه فاطمه شاه­حسینی. تهران: دانشگاه ادیان و مذاهب.
نفیسی، سعید (۱۳۴۳). سرچشمه تصوف در ایران. تهران: چاپخانه اتحاد.
نویا، پل(1373). تفسیر قرآنی و زبان عرفانی. ترجمه اسماعیل سعادت. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
نیکلسون، رینولد (۱۳۷۴). تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا. ترجمه محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: نشر سخن.
واده، ژان کلود (1372). حدیث عشق در شرق. ترجمه جواد حدیدی. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
هجویری، علی ‌بن‌ عثمان (۱۳93). کشف المحجوب. با اهتمام قاسم انصاری. تهران: نشر طهوری.
هرمانسن، مارشا (۱۳۸۸). تاریخ و جغرافیای تصوف: تصوف در غرب. ترجمه فاطمه رحیمی. تهران: نشر مرجع.
همدانی، خواجه یوسف. (1362). رتبه الحیات(ورساله الطیور نجم الدین رازی)، تصحیح دکتر محمد امین ریاحی، تهران: توس.
یوسف پور، محمد کاظم (1396). نقد صوفی(بررسی انتقادی تاریخ تصوف با تکیه بر اقوال صوفیان تا قرن هفتم هجری). تهران: روزنه.