نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم سیاسی (گرایش مسائل ایران) ،دانشگاه فردوسی مشهد،مشهد، ایران

2 دانشیار گروه علوم سیاسی ، دانشگاه فردوسی مشهد،مشهد، ایران

چکیده

ایران در دهه‌های 1300 و 1310 شمسی شاهد شکل‌گیری مراحلی از توسعه و رشد فرآیندهای آن بود. اشغال ایران در شهریور 1320 و سقوط دولت رضاشاه و سپس تبعید وی باعث شد تا عامل خارجی به‌عنوان اصلی‌ترین مانع و عامل ناتمام ماندن برنامه‌های توسعه این دوران برجسته و از عوامل داخلی که در بطن سیاست‌ها و روش‌های حاکم وجود داشت، غفلت شود. هدف مقاله حاضر گشودن دریچه جدیدی با بهره‌گیری از دو مفهوم نهادهای بهره‌کش و چرخه رذیلت از دارون عجم اوغلو و جیمز رابینسون به دلایل و عوامل درون‌زایی است که فرآیند توسعه را با اخلال همراه کرده و نارضایتی عمومی را از دولت توسعه‌گرا رضاشاه ایجاد کرد. ازاین‌رو، پرسش اصلی مقاله این است: فرآیند توسعه در ایرانِ دوره رضاشاه تحت چه شرایطی آغاز شد و کاستی‌های این فرآیند چه بوده است؟ کامیابی، ارتقای کارآمدی و تداوم فرآیند توسعه مستلزم رشد نهادهای فراگیر و وجود چرخه فضیلت و ناکامی توسعه حاصل نهادهای بهره‌کش و چرخه رذیلت است. در حکومت پهلوی اول، گام‌هایی در مسیر توسعه برداشته شد اما این فرآیند تحت تأثیر شکل‌گیری نهادهای بهره‌کش و چرخه رذیلت با اختلال روبه‌رو شد و به نارضایتی جامعه منجر شد. یکی از ابعاد این نارضایتی را می توان عدم حمایت نیروهای اجتماعی از دولت به هنگام اشغال ایران در جنگ جهانی دوم دانست. روش این مقاله، تاریخی- تبیینی بود و داده‌های آن از طریق مطالعات کتابخانه‌ای- اسنادی گردآوری شده است

کلیدواژه‌ها

اتابکی، تورج (1396)، تجدد آمرانه: جامعه و دولت در عصر رضاشاه، ترجمه مهدی حقیقت‌خواه، چ5، تهران: ققنوس.
اکبری، محمدعلی (1384)، تبارشناسی هویت جدید ایرانی (عصر قاجاریه و پهلوی اول)، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
الگار، حامد (1369)، دین و دولت در ایران: نقش عالمان در دوره قاجار، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: انتشارات توس.
امینی، علیرضا و حبیب ا... ابوالحسن شیرازی (1385)، تحولات سیاسی اجتماعی ایران از قاجاریه تا استقرار رضاشاه، ج 2، تهران: قومس.
انتظام، نصرالله (1378)، خاطرات نصرالله انتظام؛ شهریور 1320 از دیدگاه دربار، به کوشش محمدرضا عباسی و بهروز طیرانی، چ 3، تهران: انتشارات سازمان اسناد ملی.
آبراهامیان، یرواند (1384)، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی، چ 11، تهران: نشر نی.
آکسورتی، مایکل (1394)، امپراتوری اندیشه، ترجمه شهربانو صارمی، تهران: انتشارات ققنوس.
آوری، پیتر (بی‌تا)، تاریخ معاصر ایران: از تأسیس سلسله پهلوی تا کودتای 28 مرداد 1332، ج 2، ترجمه محمد رفیعی مهرآبادی، تهران: موسسه انتشارات عطایی.
بازرگان، مهدی (1377)، خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت، ج 1، چ 2، تهران: موسسه خدمات فرهنگی رسا.
بروجردی، مهرزاد (1389)، تراشیدم، پرستیدم، شکستم؛ گفتارهایی در سیاست و هویت ایرانی، تهران: انتشارات نگاه معاصر.
تقی زاده، سید حسن (1368)، زندگی طوفانی (خاطرات سید حسن تقی زاده)، تهران: انتشارات علمی.
حافظ نیا، محمدرضا (1387)، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، چ 15، تهران: سمت.
حامدی، زهرا (1392)، «آسیب‌شناسی تدوین کتب و مسائل آموزشی درس تاریخ در دوره‌ی رضاشاه»، مطالعات تاریخ فرهنگی، ش 17.
دلفروز، محمدتقی (1393)، دولت و توسعه اقتصادی: اقتصاد سیاسی توسعه در ایران و دولت‌های توسعه‌گرا، تهران: آگاه.
ذاکر حسین، عبدالرحیم (1375)، مطبوعات سیاسی ایران در عصر مشروطیت، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
رشید یاسمی، غلامرضا (1309)، تاریخ ایران برای تدریس در سال پنجم و ششمین ابتدایی، چ 5، تهران: وزارت معارف.
رشید یاسمی، غلامرضا و دیگران (1349)، تاریخ برای سال اول دبیرستان‌ها، تهران: شرکت سهامی طبع و نشر کتاب‌های درسی ایران.
سردار بهادر، جعفرقلی خان (1392)، خاطرات سردار اسعد بختیاری، به کوشش ایرج افشار، چ 3، تهران: انتشارات اساطیر.
سعیدی، علی‌اصغر و شیرین‌کام، فریدون (1384)، موقعیت تجار و صاحبان صنایع در دوره پهلوی (سرمایه‌داری خانوادگی خاندان لاجوردی)، تهران: انتشارات گام نو.
سینائی، وحید (1396)، دولت مطلقه، نظامیان و سیاست در ایران، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
شهابی، هوشنگ و لینز، خوان (1380)، نظام‌های سلطانی، ترجمه منوچهر صبوری، تهران: نشر و پژوهش شیرازه.
صالحی، نصرالله (1380)، تبیین تاریخی چیست؟ (مروری بر کتاب «فلسفه تاریخ، روش شناسی و تاریخ‌نگاری»، کتاب ماه و تاریخ و جغرافیا، ش 48.
صبوری، منوچهر (1380)، بوروکراسی مدرن ایران، تهران: انتشارات سخن.
صدیق، عیسی (1397)، ایران مدرن و نظام آموزشی آن، ترجمه علی نجات غلامی، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
عاقلی، باقر (1369)، داور و عدلیه، تهران: انتشارات علمی.
عاقلی، باقر (1371)، خاطرات یک نخست‌وزیر (احمد متین دفتری)، چ 2، تهران: انتشارات علمی.
عجم اوغلو، دارون، رابینسون، جیمز ای (1394)، ریشه های اقتصادی دیکتاتوری و دموکراسی، ترجمه جعفر خیرخواهان و علی سرزعیم، چ  2 ، تهران: انتشارات کویر.
عجم اوغلو، دارون، رابینسون، جیمز ای (1395)، چرا کشورها شکست می خورند: سرچشمه های قدرت، فقر و غنای کشور، ترجمه پویا جبل عاملی و محمدرضا فرهادی پور، چ  2 ، تهران: انتشارات دنیای اقتصاد.
عیسوی، چالز (1362)، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر گستره.
غنی نژاد، موسی (1395)، اقتصاد و دولت در ایران، تهران: اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی تهران.
فرخ، کاوه (1397)، ایران در جنگ: از چالدران تا جنگ تحمیلی، ترجمه شهربانو صارمی، تهران: ققنوس.
فروغی، محمدعلی (1389)، سیاست‌نامه ذکاء الملک، مقاله‌ها، نامه‌ها و سخنرانی‌های سیاسی محمدعلی فروغی، به اهتمام ایرج افشار و هرمز همایون پور، تهران: کتاب روشن.
قاسمی، سید فرید (1388)، سیر تاریخی مجموعه قوانین مطبوعاتی ایران، تهران: انتشارات امرود.
کاتوزیان، همایون (1394)، ایرانیان؛ دوران باستان تا دوره‌ی معاصر، ترجمه حسین شهیدی، چ 8، تهران: انتشارات مرکز.
کارشناس، مسعود (1382)، نفت و دولت و صنعتی شدن، ترجمه علی‌اصغر سعیدی و یوسف حاجی عبدالوهاب، تهران: گام نو.
کرونین، استفانی (1383)، رضاشاه و شکل‌گیری ایران نوین: دولت و جامعه در زمان رضاشاه، ترجمه مرتضی ثاقب فر، تهران: جامی.
لفت ویچ، آدریان (1385)، دولت‌های توسعه‌گرا "پیرامون اهمیت سیاست در توسعه"، ترجمه جواد افشار کهن، مشهد: انتشارات مرندیز.
لفت ویچ، آدریان (1389)، دموکراسی و توسعه، ترجمه احمد علیقلیان و افشین خاکباز، چ 3، تهران: انتشارات طرح نو.
لیتل، دانیل (1388)، تبیین در علوم اجتماعی، ترجمه عبدالکریم سروش، چ 4، تهران: صراط.
مجله اطاق تجارت (1309)، ش 17.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی (1392)، 24 دوره متون مشروح مذاکرات (نگارش سوم)، کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی: شرکت پارس آذرخش.
مکی، حسین (1362)، تاریخ بیست‌ساله ایران، ج 5، تهران: نشر ناشر.
مکی، حسین (1362)، تاریخ بیست‌ساله ایران، ج 6، تهران: نشر ناشر.
موثقی، احمد (1393)، «ناسیونالیسم، دولت و توسعه»، سیاست (دانشگاه تربیت مدرس)، ش 3.
میرزا صالح، غلامحسین (1372)، رضاشاه: خاطرات سلیمان بهبودی، تهران: طرح نو.
میلانی، عباس (1392)، نگاهی به شاه، تورنتو: پرشین سیرکل.
نورث، داگلاس سیسیل (1377)، نهادها، تغییرات نهادی و عملکرد اقتصادی، ترجمه محمدرضا معینی، تهران: سازمان برنامه‌وبودجه.
نورث، داگلاس سیسیل (1379)، ساختار و دگرگونی در تاریخ اقتصادی، ترجمه غلامرضا آزاد ارمکی، تهران: نشر نی.
نورث، داگلاس سیسیل، والیس، جان جوزف، وینگاست، باری آر (1396)، خشونت و نظم‌های اجتماعی: چارچوب مفهومی برای تفسیر تاریخ ثبت‌شده بشر، ترجمه جعفر خیرخواهان و رضا مجید زاده، تهران: انتشارات روزنه.
هدایت، مهدی قلی (مخبر السلطنه) (1375)، خاطرات و خطرات، نوشته‌ای از تاریخ شش پادشاه و گوشه‌ای از دوره زندگانی من، چ 4، تهران: انتشارات زوار.
Leftwich, A (1995). “Bringing politics back in: towards a model of the developmental state”, journal of development studies, vol. 31, no 3. 400- 427.
Vejdani, farzin (2015), Making history in Iran: education, nationalism, and print culture, Stanford University Press.