نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه تاریخ دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

2 دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

چکیده

مکران در قرون نخستین اسلامی هیچ‌گاه ایالتی مهم همانند خراسان و فارس نبوده است اما سیر اهمیت یافتن آن نه تنها در معنای یک تاریخ محلی بلکه در مطالعات تاریخ تجارت جهان نیز جالب‌توجه است. فاتحان مسلمان در ابتدای فتوح وضع اقتصادی آن‌را نامناسب گزارش کردند، چنانکه منابع قرون نخستین اسلامی این ایالت را سرزمینی کم بازده گزارش کردند. در چنین شرایطی فتح مکران و نواحی پیرامون آن با علاقه مندی و جدیت دنبال نشد اما فتح سند در پایان قرن اول هجری، درآمدهای مالیاتی دستگاه خلافت از مکران را افزایش داد. چنانکه در سال 168 هجری، جهشیاری خراج مکران را چهارصد هزار درهم و پس از آن قدامه بن جعفر و مقدسی خراج آن را یک‌میلیون درهم گزارش کردند. پژوهش پیش رو به شیوه توصیفی و تحلیلی و بر پایه مطالعات کتابخانه‌ای صورت گرفته است و در صدد است به این سوال پاسخ دهد که چرا ایالت مکران از سرزمینی کم بازده در عصر فتوحات به سرزمینی نسبتا ثروتمند در عصر عباسی تبدیل شد؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که مکران که در ابتدای فتوح اسلام فاقد ارزش اقتصادی بود. رشد تجارت از طریق سند موجب شد به تدریج به ایالتی سود رسان برای خلافت عباسی تبدیل شود، چنانکه دیوانسالاران آن عصر در آثار خود به افزایش آمار مالیات‌های دریافت شده از مکران پرداخته‌اند. این تحول متکی بر ارتباط‌های تجاری بین سند و مکران بوده است.

کلیدواژه‌ها

ابن‌اثیر، عزالدین(1371)، تاریخ کامل، ترجمه ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران: مطبوعات علمی.
ابن‌رسته، احمد بن عمر(1892)، الأعلاق النفیسة، بیروت: دارالصادر.
ابن‌فقیه، احمبن محمد(1379)، البلدان، ترجمه محمدرضا حکیمی، تهران: بنیاد فرهنگ.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم(1368)، مسالک الممالک، به اهتمام ایرج افشار، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
اقتداری، احمد(1348)،  آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی.
بارتولد، واسیلی(1308)، جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه حمزه سردادور، تهران: اتحادیه.
باستانی پاریزی، محمدابراهیم(1372)، «کلک تاریخ: فلفل روسیاه راه‌نورد (قدمی کوتاه در راه بلند ادویه – جاده فلفل)»، مجله کلک، شماره 47-48، ص 192-199.
بلاذری، احمد بن یحیی(1367)، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران، نقره.
بکری، محمد معصوم(1382)، تاریخ سند، تصحیح داود پوته و عمر بن محمد، تهران: اساطیر.
بلعمی، ابوعلی(1378)، تاریخنامه طبری، تصحیح محمد روشن، تهران: سروش.
بیرونی، ابوریحان(1403)، تحقیق ما اللهند، بیروت: عالم الکتب،1403.
تکتم، محبوب، الهی، حسین(1392)، «جایگاه بندر تیس در تجارت ادویه و پانیذ (نیشکر)»، فصلنامه فقه و تاریخ تمدن، شماره 35، ص 109-130.
الجهشیاری، عبدالله بن محمد عبدوس(1408)، کتاب الوزراء و الکتاب، بیروت: دارالفکر الحدیث.
حکیم، محمدتقی‌خان(1366)، «گنج دانش جغرافیای تاریخی شهرهای ایران»، به اهتمام عبدالحسین نوائی محمدعلی صولتی و جمشید کیانفر، تهران: زرین.
حموی یاقوت، شهاب‌الدین ابوعبدالله (1995م)، معجم البلدان: بیروت دار صادر.
حورانی، آلبرت(1384)، تاریخ مردمان عرب، ترجمه فرید جواهر کلام، تهران: امیرکبیر.
خیاط، خلیفه(1415)، تاریخ خلیفه بن خیاط، تحقیق نجیب فواز، بیروت: دارالکتب العلمیه.
دریایی، تورج(1388)، شهرستان‌های ایرانشهر (نوشته‌ای به زبان فارسی میانه درباره تاریخ، حماسه و جغرافیای باستانی ایران)، ترجمه شهرام جلیلیان، تهران: توس.
دلبری، شهرزاد(1396)، «فعالیت‌های تجاری مکران در امتداد جاده ادویه»، فصلنامه مطالعات خلیج‌فارس، شماره 9، ص 27-37.
دولافوز، ث.ف(1316)، تاریخ هند، ترجمه محمد تقی فخر داعی گیلانی، تهران: چاپخانه مجلس.
رامهرمزی، بزرگ بن شهریار (1348)، عجایب الهند، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
شفیعی، ناهید و دیگران(1397)، تأثیر رقابت‌های تجاری فاطمیان و عباسیان بر گرایش عشایر قفص جنوب کرمان به اسماعیلیه فاطمی، مطالعات تاریخ اسلام، شماره 39، ص 51-75.
دینوری، ابوحنیفه(1371)، اخبار الطوال، ترجمه محمود مهدی دامغانی، تهران: نشر نی.
طبری، محمد بن جریر(1387)، تاریخ الامم و الملوک، تصحیح محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: روائع الثرات العربی.
قزوینی، زکریا بن محمد(1373)، آثار البلاد و اخبار العباد، تهران: امیرکبیر.
قمر، محمود احمد محمد(1396)، جایگاه بحرین در دریانوردی و تجارت دریایی (از صدر اسلام تا سقوط خلافت عباسی)، ترجمه نعمت‌الله مقصودی، غلامرضا زائری، تهران: انتشارات گیوا.
کرمانی، افضل الدین ابوحامد(1373)، سلجوقیان و غز در کرمان، تصحیح محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران: کورش.
کوفی، علی بن حامد(1384)، فتح‌نامه سند (چچ نامه)، تصحیح داود پوته و عمر بن محمد، تهران: اساطیر.
مسکویه، احمد بن علی(1376)، تجارب الامم، ترجمه ابوالقاسم امامی و علی‌نقی منزوی، تهران: توس، 1376.
مسعودی، علی بن الحسین (1374)، مروج الذهب و معادن الجوهر، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
میراحمدی، مریم(1369)، «جزیره هرموز در متون جغرافیایی و تاریخی قدیم»، تحقیقات جغرافیایی، شماره 17، ص 101-123.
مهر آفرین، رضا، موسوی حاجی، رسول(1388)، «عبور از گدروزیا»، فصلنامه پژوهش‌های تاریخی، شماره 3، ص 55-66.
وثوقی، محمدباقر، صفت گل، منصور(1395)، اطلس تاریخ بنادر و دریانوردی ایران، به اهتمام محمدباقر وثوقی و منصور صفت‌گل، تهران: سازمان بنادر و دریانوردی.
ویلکنسون، جون(1998)، صحار تاریخ و حضاره، عمان: الطبعه الثانیه.
هولت، پی. ام، لمبتون، ان، لوئیس، برنارد (1383)، تاریخ اسلام کمبریج، ترجمه تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.
یعقوبی، احمد بن یعقوب(1408)، کتاب البلدان، بیروت: دارالتراث العربی.
یعقوبی، احمد بن یعقوب ، تاریخ یعقوبی(1382)، ترجمه ابراهیم آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
حدود العالم من المشرق الى المغرب‏، (1423ه.ق). مصحح یوسف الهادی، قاهره: دار الثقافیه للنشر.
دانشنامه خلیج‌فارس(1394)، جلد اول، تهران: بنیاد دانشنامه نگاری.
تاریخ شاهی (2535)، تحقیق و تصحیح محمدابراهیم باستانی، تهران: بنیاد فرهنگ.
تاریخ سیستان (1366)، تصحیح ملک‌الشعرا بهار، تهران: پدیده خاور.
ندوی، سلیمان(1366)، روابط بازرگانی هند و عرب،  نشریه تحتیقات اسلامی، شماره 4، ص 40-70.