نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ /دانشگاه لرستان/خرم آباد/ ایران

چکیده

ماهی جایگاه مهمی در تاریخ اجتماعی و اقتصادی ایران در ادوار مختلف به انحاء گوناگون داشته است. تنوع گونه‌های ماهی و نقش آن در تفریحات شاهان صفوی، درآمد دولت و سفره غذایی مردم و هم‌چنین نقر شدن تصویر آن بر روی بخشی از سکه‌های رایج و فرش‌های دست‌باف حکایت از اهمیت این پدیده آبزی در دوره صفویه است. این پژوهش با روشی توصیفی- تحلیلی به نقش چند وجهی ماهی در اوضاع اجتماعی و اقتصادی عصر صفوی می‌پردازد. مسئله اصلی در این پژوهش این است که جانوری آبزی هم‌چون ماهی چه نقشی می‌تواند در حیات اجتماعی و اقتصادی یک جامعه در یک دوره‌ تاریخی خاص هم‌چون صفویه داشته باشد؟ یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که با این‌که تنوع گونه‌های ماهی در مناطق مختلف قلمرو صفویان زیاد است، اما گوشت ماهی نقش بسیار کمی در سفره غذایی مردم و دربار صفوی دارد و ذائقه‌ی آنان بیشتر گوشت قرمز و دیگر گوشت‌های سفید است. هم‌چنین سنت شکار ماهی یکی از سنت‌هایی است که از همان دوره اختفای شاه اسماعیل در گیلان به عنوان یک سنت مورد‌ توجه قرار می‌گیرد و او و دیگر شاهان صفوی علاقه خاصی به این سنت و سرگرمی پیدا می‌کنند به طوری که روزها یا ماه‌ها در کنار رودخانه‌ها و دریاچه‌ها به این کار مشغول می‌شوند. نقش ماهی بر روی فرش‌های دست‌باف و سکه‌های فلوس‌ ضرب شده در شهرهای‌ نزدیک به رودها و دریاچه‌ها نیز دلیل مهمی بر اهمیت این پدیده آبزی در باورها و اعتقادات مردم و حکمرانان می‌باشد

کلیدواژه‌ها

ابن فقیه، احمد بن محمد (1885)‏، مختصرکتاب البلدان، لیدن، بریل.
اشپوهلر، ف (1380)، «قالی­بافی و نساجی»، تاریخ ایران در دوره صفویان، ترجمه یعقوب آژند، تهران: جامی.
افروغ، محمد (1390)، «نقوش قالی دست­باف ایرانی، عناصر و نمادهای هویت ملی»، فصلنامه مطالعات ملی، سال دوازدهم، شماره 4، (141-172)
اشپولر، برتولد (1373)، تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامى‏، ج2، ترجمه مریم میراحمدى‏، تهران: علمى و فرهنگى.
امینى هروى‏، امیر صدرالدین ابراهیم (1383)، فتوحات شاهى«تاریخ صفوی از آغاز تا سال 920ه.ق»‏، تصحیح محمدرضا نصیرى‏، تهران‏: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى.
اولئاریوس، آدام (1385)، سفرنامه آدام اولئاریوس «ایران عصر صفوی از نگاه یک آلمانی»، ترجمه احمد بهپور،: تهران: ابتکار نو.
بدلیسى‏، شرف خان (1377)، شرفنامه‏، ج1 و2، تصحیح و تحقیق ولادیمیر ولییامینوف،‏ تهران: اساطیر.
بلو، دیوید (1396)، شاه­عباس «پادشاه بی­رحمی که به اسطوره مبدل گشت»، ترجمه خسرو خواجه نوری، تهران: امیرکبیر.
بیکر، پاتریشا (1388)، «فرش­های صفوی و عقاید قرن نوزدهمی اروپا»، هنر و معماری صفویه، به کوشش شیلا کنبی، ترجمه مزدا موحد، تهران: موسسه تالیف، ترجمه و نشر آثار هنری متن.
بهار، مهرداد (1375)، ادیان آسیایی، تهران، چشمه.
پاشایی، ژیلا (1393)، «ظهور نقش مایه ماهی آئین مِهر در مُهرهای دوره قاجار و فلوس های دوره صفوی و قاجار»، فصلنامه گنجینه اسناد، شماره 2، ص (106-137)
تارونیه، ژان باتیست (1389)، سفرنامه تاورنیه، ترجمه حمید ارباب شیرانی، تهران: نیلوفر
ترکمان، اسکندربیگ (1382)، تاریخ عالم‏آراى عباسى‏، ج1و2 به تصحیح ایرج افشار، تهران: امیرکبیر.
حموى، یاقوت (1383)، معجم­البلدان، ج1، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگى کشور.
حزین لاهیجی، شیخ محمدعلی (1332)، تاریخ حزین «اواخر صفویه- فتنه افغان و سلطنت نادرشاه و احوال جمعی از بزرگان» اصفهان: انتشارات کتابخانه تائید اصفهان.
جنابدی، میرزابیگ (1378)، روضه­الصفویه،‏ تصحیح غلام­رضا طباطبایى­مجد، تهران‏: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
چیت­سازان، امیرحسین (1385)،« نمادگرایی و تاثیر آن در فرش ایران»، فصل­نامه علمی پژوهشی گلجام، شماره 4و 5، (37-56)
حسینی استرآبادی، سید حسن (1366)، تاریخ صفویه از شیخ صفی تا شاه صفی «از تاریخ سلطانی»، تصحیح احسان اشراقی، تهران: علمی.
خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین (1380)، حبیب­السیر، ج4، تهران: خیام.
خواجه نظا­م­الملک، ابوعلی (1344)، سیاست­نامه، با حواشی و تصحیح محمد قزوینی، تهران: زوار.
دلاواله، پیترو (1384)، سفرنامه دلاواله «قسمت مربوط به ایران» ترجمه شعاع­الدین شفا، تهران: علمی و فرهنگی.
روملو، حسن بیگ (1357)، احسن­التواریخ، ج1، به تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: بابک.
سانسون (1346)، سفرنامه سانسون «وضع کشور شاهنشاهی ایران در زمان شاه سلیمان صفوی»، ترجمه تقی تفضلی، تهران: ابن­سینا.
سیوری، راجر (1382) ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، تهران: مرکز.
سفرنامه بازرگانان ونیزی در ایران (1381)، سفرنامه­های ونیزیان در ایران«شش سفرنامه»، ترجمه منوچهر امیری، تهران: خوارزمی.
شاردن، ژان (1372)، سفرنامه شاردن‏، ج1-5، ترجمه اقبال یغمایى‏، تهران: توس.
شاه تمهاسب صفوی (1343ﻫ.ق)، تذکره شاه تهماسب « شرح وقایع و احوالات زندگی شاه طهماسب صفوی به قلم خودش»، به سعی و اهتمام عبدالشکور مدبر، برلن: چاپخانه کاویانی.
صباغ­پور، طیبه؛ شایسته­فر، مهناز (1391)، «تاویل و تفسیر معانی نمادین نقش مایه ماهی در قالی های دوره صفویه با نظر به مثنوی معنوی مولانا»، فصل­نامه علمی پژوهشی گلجام، 1388 - شماره 12، (31-54)
علاء­الدینی، بهرام (1391)، فلوس دوره­های صفوی و قاجار، تهران: یساولی.
فلسفی، نصرالله (1347)، زندگانی شاه­عباس اول، ج2، تهران: دانشگاه تهران.
فیگوئروا، دُن­گارسیا دسیلوا (1363)، سفرنامه دن­گارسیا دسیلوا فیگویروا، ترجمه غلام­رضا سمیعى، تهران: نشر نو.
قزوینى، زکریا بن محمد (1373)، آثارالبلاد و اخبار العباد، تهران: امیرکبیر.
قمى، قاضى احمد (1383)، خلاصه التواریخ، ج1 و2، ‏تصحیح احسان اشراقى‏، تهران: دانشگاه تهران‏.
کاررى، جملى (1348) سفرنامه کاررى‏، ترجمه عباس نخجوانى و عبدالعلى کارنگ‏، تبریز: اداره کل فرهنگ و هنر آذربایجان شرقى‏.
مقدسى، ابوعبدالله محمد (1361) احسن­التقاسیم فى معرفة الاقالیم، ج 1و 2، تهران‏: شرکت مولفان و مترجمان‏.
مسعودی، علی بن­الحسین (1382)، مروج الذهب، ج 1، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: علمی فرهنگی.
منشى قزوینى‏، بوداق (1387) جواهر الاخبار، تصحیح محسن بهرام نژاد، تهران: میراث مکتوب‏.
واله قزوینى، محمدیوسف (1382.) ایران در زمان شاه‏صفى و شاه‏عباس دوم‏، تصحیح محمدرضا نصیرى، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى
واله قزوینى، محمدیوسف (1372) خُلد برین‏، تصحیح میرهاشم محدث‏، تهران‏: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
وحید قزوینى‏، میرزا محمد طاهر (1383) تاریخ جهان‏آراى عباسى، سیدسعید میرمحمد صادق‏، تهران: پژوهشگاه علوم انسانى و مطالعات فرهنگى.