* استادیار تاریخ. عضو هیئت علمی پژوهشکده اسناد، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، تهران، ایران، motalebi@nlai.ir
10.30465/ehs.2025.51477.2034
چکیده
تا آغاز سلطنت مظفرالدین شاه، تمام قند مصرفی ایران از خارج وارد میشد. نخستین تلاشها برای تولید داخلی قند در اوایل سلطنت وی ناکام ماند، تا آنکه با روی کار آمدن رضاشاه و بهرهبرداری مجدد از کارخانه قند کهریزک در سال ۱۳۱۰، تولید قند در ایران پس از ۳۵ سال وقفه از سر گرفته شد. در ادامه، شرکت اشکودا مأمور ساخت شش کارخانه قند در نقاط مختلف کشور شد که کارخانه قند شاهآباد یکی از آنها بود. این در حالی بود که شاهآباد نه سابقه صنعتی داشت و نه سابقهای در کشت چغندر قند.
پژوهش حاضر با روش توصیفی–تحلیلی و با تکیه بر اسناد آرشیوی منتشرنشده و مطبوعات دوره رضاشاه، به بررسی زمینهها، اهداف و پیامدهای تأسیس این کارخانه میپردازد.
یافتهها نشان میدهد که پس از یکپارچهسازی نسبی املاک اختصاصی غرب، تمرکز سیاستها از توسعه کمی به تجاریسازی و تغییر الگوی کشت تغییر یافت. تأسیس کارخانه قند شاهآباد در مرکز اراضی املاک شاهنشاهی غرب، بخشی از این راهبرد بود؛ بهگونهای که با کاشت چغندر در این اراضی، هم سودآوری آن افزایش یابد و هم خوراک کارخانه تأمین شود.
نتایج تحقیق حاکی از آن است که این اقدام، پیامدهای اقتصادی و اجتماعی متعددی چون تجاریشدن کشاورزی، تحول در الگوی
