نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

2 مدرس مدعو گروه تاریخ، دانشگاه شهید چمران اهواز، اهواز، ایران

10.30465/sehs.2023.43722.1871

چکیده

بردگان سیاه یکی از اقلام مهم تجاری بودند که از روزگاران باستان رواج داشته و بعد از فتوحات اسلامی نیز کم و بیش تداوم داشت. سواحل خلیج فارس و دریای سرخ از جمله مقاصد مهم برای جابجایی و نقل و انتقال یا اسکان این بردگان بودند. چنانکه گزارشهایی از اسکان بردگان سیاه در بصره و روستای توریان در جزیره قشم وجود دارد. مساله مهم در ارتباط با این بردگان تاثیر وتاثرهای فرهنگی است که در محلهای اسکان خود داشته اند. این بردگان علاوه بر اثرپذیری فرهنگی، فرهنگ خود را نیز به جوامع میزبان می دادند؛ اساطیر و آئین زار و موسیقی مرتبط با آن از جمله مواردی است که به واسطه آنان در منطقه خلیج فارس نفوذ داشته است. این مقاله با تمرکز بر این آئین به مثابه یک مثال تاریخی، کوشیده است به توضیح و تبیین این سوال بپردازد که تجارت برده چه تاثیری بر تعامل فرهنگی آفریقای شرقی و حوزه خلیج فارس داشته است؟ فرضیه حاکی از آن است که بابازارها و مامازارها به طور کلی سیاهان در دورۀ اسلامی طیِّ چند مرحله فرهنگ و آئین زار را دگرگون کردند.یافته های تحقیق حاکی از آن است که مراحل مذکور عبارت بودند از: تلاشهایی برای انطباق روایات سواحیلیِ زار با روایات توراتی و قصص انبیا، دادن صبغۀ اسلامی و درمانگرانه به آئین زار، و درنهایت اثرپذیری از ادبیات و باروهای صوفیانه به خصوص از طریقت قادریه.

کلیدواژه‌ها

Extended Abstract

The role of commercial and cultural links of East Africa and the Persian Gulf in the Zār ritual

Problematique

The important issue related to these slaves is the cultural impact they had in their places of residence. In addition to being culturally effective, these slaves also gave their culture to the host communities; Mythology and rituals and music related to it are among the things that have influenced the Persian Gulf region through them focusing on this ritual as a historical example.

Question: This article has tried to explain the question of what effect did the slave trade have on the cultural interaction of East Africa and the Persian Gulf?

Hypothesis: The hypothesis indicates that Baba-Zārs and Mama-Zārs, in general, black people changed the culture and rituals of Zār during several stages during the Mediveal Centuries.

Findings: The findings of the research indicate that the mentioned stages were: efforts to adapt the Swahili traditions of Zār with Torah tradition, the stories of the prophets, giving an Islamic and therapeutic color to the pilgrimage, and finally being influenced by Sufi literature and walls, especially from the Qaderi Sufi order.

Conclusion: Considering the inheritance of this disease as well as the manifestations of ancestor worship included in the ceremonies and rituals related to it, Ayinzar was a kind of link that connected the network of black slave settlements (diaspora) throughout the Indian Ocean and the therapeutic manifestations of those obstacles. Religious such as Islamic sanctions that prevented pagan and demonic rites were removed. Therefore, they approached their pagan culture with Torah mythology and Quranic traditions. For example, Nimrod, who was considered the mythical father of many Swahili people and was praised as an ancestor in their eyes, by attributing him to Noah, they made a prophetic relation to him, rather than a shrine that was built in his honor and according to the popular traditions of ancestor worship in Make Africa appear justified. In general, with the conversion of blacks to Islam, the bazaars introduced Arabic poems, Islamic traditions and Torah into the legends and rituals of the Zar, which were completely Swahili and pure before that. But after Islam, it was changed to a multi-cultural and mixed ceremony. Another factor that entered into the legends and rituals of Zar was under the influence of Iranian Sufism, especially the Qadiri method (6th century A.H. onwards), as Baba Zars still mention Sheikh Abdul Qadir Gilani in their poems or educational genealogies. At the beginning of the ceremony, in addition to Swahili songs, the bazaars sang Arabic poems in the praise of the Prophet (PBUH) and even recited Persian Sufi poems, and in general, in this ceremony and related legends, a picture of the atmosphere of trade. Slaves were sold in the Indian Ocean.

Keywords: Zar myths and ceremonies, Persian Gulf, cultural interaction, East Africa, African slave trade.

ابن اثیر.عز الدین، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه عباس خلیلى، ابو القاسم حالت، تهران:‏‏ مؤسسه مطبوعات علمى،‏1371
اعتماد السلطنه . محمد حسن خان ، تاریخ منتظم ناصرى‏، تصحیح،  محمد اسماعیل رضوانى‏، تهران‏: دنیاى کتاب‏: 1367.
اقبال آشتیانى‏، عباس. تاریخ مغول، تهران‏، چاپ: هشتم، ‏امیر کبیر، 1384.
امینى هروى. امیر صدر الدین ابراهیم ‏، فتوحات شاهی، تصحیح،  محمد رضا نصیرى‏، تهران‏: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى‏، 1383
بابن و هوسه، دو سفرنامه از جنوب ایران، سید على آل داوود، چاپ دوم‏ تهران‏: امیر کبیر، 1378.
باسورث. کلیفورد ادموند، سلسله های اسلامی جدید، ترجمه فریدون بدره­ای، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران،1381
بدایونی، عبد القادر بن ملوک شاه. منتخب التواریخ، تهران‏: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، ‏1379
بشارتی محمد. زار و نوبان در سواحل جنوبی ایران. روزنامه اطلاعات: 21 اردیبهشت 1390، سال هیجدهم، شماره 3959،
بلیانف،  ی . آ . «قیام زنگیان در روزگار عباسی»سه مقاله دربارۀ بردگی،  ترجمه سیروس ایزدی،  تهران : امیر کبیر،  2536.
بن عرب قطغان. محمد یار. مسخر البلاد، ‏، مصحح نادره جلالى‏، تهران‏: میراث مکتوب‏، 1385
بیرونى. ابو ریحان ، محمد بن احمد. الآثار الباقیة عن القرون الخالیة مصحح: اذکایى، پرویز، تهران‏: مرکز نشر میراث مکتوب‏، 1380 ه. ش‏
تاج الدین. قاضی، تاریخ اسلام دیبا محل، تحقیق هیکوایتش یاجیما، طوکیو: 1982.
تتوی، قاضی احمد و قزوینی. آصف خان. تاریخ الفی، تصحیح غلامرضا طباطبائی مجد، تهران: علمی و فرهنگی، 1382. 
جرفادقانى‏، ابوالشرف ناصح.تاریخ یمینی، تصحیح،  جعفر شعار، چاپ سوم‏، تهران: ‏انتشارات علمى و فرهنگى‏،1374
جعفری. حمید "زار" مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، تاریخ انتشار: دوشنبه 1 آذر 1400. https://cgie.org.ir/fa/article/246842/
جهانگیر میرزا، تاریخ نو،تصحیح عباس اقبال آشتیانی، تهران: نشر علم، 1384.
جهانگیر. نورالدین محمد، توزوک جهانگیری: جهانگیر نامه،تصیحح محمد هاشم، بنیاد فرهنگ ایران: 1359.
جوزجانی. منهاج الدین سراج ابو عمر عثمان ، طبقات ناصرى، تصحیح،  عبدالحى حبیبى‏، تهران‏،دنیاى کتاب‏، 1363

حجابی جواد. شناخت‌نامه ساعدی. تهران: نشر آیینه، چاپ اول، ۱۳۷۸.

حسینى فسایى‏، حاج میرزا حسن فارسنامه ناصرى، تصحیح،  منصور رستگار فسایى‏، چاپ سوم‏: تهران امیر کبیر،1382.
حسینى قزوینى. شرف الدین فضل الله ‏، المعجم فی آثار ملوک العجم، مصحح احمد فتوحى نسب، ‏تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى ‏، 1383
خواند میر. غیاث الدین بن همام الدین ، تاریخ حبیب السیر چاپ چهارم‏، ناشر: خیام‏، تهران‏، 1380.
دالمانى، هانرى رونه ، سفرنامه از خراسان تا بختیارى ترجمه محمد على فره وشى‏، تهران‏: امیر کبیر،1335.
دوغلات. میرزا محمد حیدر ، تاریخ رشیدى‏، تصحیح،  عباس قلى غفارى فرد، تهران‏: میراث مکتوب‏، 1383 .
دینکرد چهارم، پژوهش مریم رضایی و سعید عریان،تهران: انتشارات علمی 1393
راوندی. مرتضى ، تاریخ اجتماعى ایران‏، چاپ دوم،‏ تهران: ‏انتشارات نگاه‏: ش 1382
رشید الدین. فضل الله همدانی، جامع التواریخ ( تاریخ هند و سند و کشمیر ) ، تصحیح محمد روشن ، تهران : نشر میراث مکتوب ، 1384 .
رشید الدین. فضل الله همدانی، جامع التواریخ، تاریخ بنى اسرائیل، تصحیح محمد روشن،تهران: میراث مکتوب، 1386.
رشید الدین. فضل الله همدانی، جامع التواریخ، تاریخ سامانیان و بویهیان و غزنویان، تصحیح محمد روشن،تهران: میراث مکتوب، 1386.
ریاحی. علی، زار و باد و بلوچ. تهران: نشر کتابخانه طهوری، چاپ اول، 1356.
زاویه. سعید و مهدی اصل مرز "مطالعه ریشه های فرهنگی و روانشناختی آیین زار" پژوهشهای انسانشناسی ایران دوره 3 ،شماره 1 بهار و تابستان 1331 ،صص 141 ـ 111.
زجاجى. حکیم ‏، همایون‏نامه، تاریخ منظوم زجاجى‏، تصحیح،  على پیرنیا، تهران: نشر آثار ‏، 1383
زیدری نسوی،  نفثه المصدور شهاب الدین محمد نسوى، تصحیح،  امیر حسین یزدگردى‏چاپ: دوم‏: تهران: نشر ویراستار ‏1370

ساعدی غلامحسین. اهل هوا. تهران: امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۴۶.

سراج حسین. شمس، تاریخ فیروزشاهی، تصحیح ولایت حسین، اساطیر،1385.
شبانکاره اى. محمد بن على بن محمد ‏، مجمع الانساب، تصحیح،  میر هاشم محدث‏، تهران‏: امیر کبیر ، 1381.
شی یرا. ادوارد، الواح بابل، ترجمه علی اصغر حکمت، تهران: علمی فرهنگی، 1375.
صفا.ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران:فردوس، 1378.    
الطبری. محمد بن جریر، تاریخ الرسل و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، الطبعه الثانیه، بیروت: روائع التراث العربی، 1387.
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده،چاپ پنجم، تهران: اساطیر،1375.
ظهیرى سمرقندى. محمد بن علی، سندباد نامه، مصحح: محمد باقر کمال الدینی‏، تهران: مرکز نشر میراث مکتوب‏‏، 1381.
عفیف.شمس سراج ،تاریخ فیروز شاهی،تصحیح ولایت حسین،با مقدمه محمد رضا نصیری،تهران،اساطیر،1385
قاشانی.ابوالقاسم عبدالله بن محمد، تاریخ اولجایتو، تصحیح مهین همبلی، چاپ دوم، تهران: علمی و فرهنگی، 1384.
قدری و مولف ناشناخته، جنگ نامه کشم و جرون نامه، تصحیح محمد باقر وثوقی و عبدالرسول خیر اندیش، تهران: میراث مکتوب، 1384.
قره سو. مریم " شنود موسیقی در آیین زار" هنرهای زیبا، دوره 24، شماره ، مرداد 1398، صفحه 67-76
قمى. حسن بن محمد بن حسن. تاریخ قم ترجمه: حسن بن على بن عبد الملک قمى، تصحیح،  محمد رضا انصارى قمى‏، قم‏:  کتابخانه بزرگ آیت الله العظمى مرعشى نجفى،‏1385
کرزن. جورج ناتانائیل، ایران و قضیه ایران. غلام علی وحید مازندرانی، چاپ پنجم، تهران: علمی و فرهنگی 1380.
کلبی. هشام بن محمد،کتاب الأصنام، تحقیق احمد زکی پاشا، قاهره (افست تهران): نشر نو، چاپ دوم، 1364.
کلینی،  اصول کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیه. 1365،
مجهول المولف، تاریخ شاهى، تصحیح محمد ابراهیم باستانی پاریزی، بنیاد فرهنگ ایران، 1355.
قره سو. مریم "آیین زار: خاستگاه زار بر اساس نظریات پژوهشگران"مردم شناسی و فرهنگ https://anthropologyandculture.com/
مستوفی.حمدالله، تاریخ گزیده، تصحیح عبد الحسین نوایى‏، چاپ سوم‏، تهران‏: امیر کبیر،1364
مشکور. محمد جواد، ایران در عهد باستان، تهران: اشرافی، 2537
مشکور، محمد جواد. اخبار سلاجقه روم، به انضمام مختصر سلجوقنامه ابن بی‏بی، تهران، کتابفروشی تهران: 1371.
ملایری. محمد مهدى ، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانى به عصر اسلامى، تهران: توس‏،1379 .
نیبور. کارستن ، ترجمه پرویز رجبى‏، تهران: توکا ‏،  1354.
واصفی. زین الدین محمود ،بدایع الوقایع، الکساندر بلدروف، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1349.
یونگ. کارل گوستاو، انسان و سمبولهایش، ترجمه محمود سلطانیه، تهران: جامی، چاپ پنجم، 1377
مشاهده آیین زار و مصاحبه با محمد، بابا زار بندر تیاب از توابع میناب هرمزگان، 11/2/1395
مصاحبه با ملاعبد فیهانی بابازارِ آبادان و خرمشهر: خرمشهر، کوی آریا، 8/1/1383.
السیوطی. عبدالرحمن بن ابی بکر، تاریخ الخلفاء، تحیث احمد ابراهیم زهوه و سعید بن احمد العیدروسی، بیروت: دارالکتاب العربی، 2003
الصوافی. عبدالله ابن مصبح «السلوه فی تاریخ کلوه» فی:
Arthur Strong "The history of Kilwa. Edited from an Arabic MS.by S. Arthur Strong "Journal of the royal Asiatic society of Great Britain and Ireland,1895, (vol.2)405-12.
Arieli A, Aychen S. Mental disease related to belief in being possessed by the "Zar" spirit. Harefuah. 1994.
Fakhouri H. The zar cult in an Egyptian