نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکترای تاریخ ایران اسلامی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، تهران، ایران

2 دانشیار، پژوهشکده تاریخ،، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تهران، ایران

3 استادیار، گروه تاریخ، پژوهشکده امام خمینی( ره )،تهران، ایران

4 استادیار، گروه تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی تهران، ایران

10.30465/sehs.2023.44339.1891

چکیده

مهم‌ترین‌ بخش ‌اقتصاد ایران‌ در‌‌‌‌ عهد ناصری، اقتصاد ارضی ‌بود‌ زیرا‌ مهم‌ترین‌‌‌‌‌‌‌‌ بخش‌ درآمد سرانه‌ کشور‌‌ و درآمدهای ‌دولت ‌از‌ این ‌بخش ‌تأمین ‌می‌شد. در‌ این ‌مقاله ‌مالکیت ‌ارضی ‌در‌ لرستان ‌و‌ تغییرات ‌آن ‌با‌توجه‌ به‌ شیوه‌های ‌تولید‌ حاکم ‌بر اقتصاد‌ ارضی ‌لرستان‌ عهد‌ ناصری ‌یعنی ‌شیوه ‌تولید‌ معیشتی ‌و‌‌ شیوه ‌تولید ‌سرمایه‌دارانه‌ و ‌همچنین ‌مناسبات ‌‌تولید ‌برآمده‌‌‌ از ‌آنها‌‌‌‌‌ در‌‌‌ اقتصاد ‌‌‌ارضی ‌‌این‌ منطقه ‌به‌ شیوه‌ مطالعه‌‌ تاریخی ‌‌بررسی‌‌‌ شده‌ است‌‌‌‌ و‌ تلاش ‌شده‌ به این ‌پرسش ‌اصلی‌ پاسخ‌ داده‌ شود‌‌‌‌‌‌‌ که‌‌‌‌ مناسبات ‌تولید‌ و ‌‌مالکیت ‌بر ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌وسایل‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ تولید ‌‌‌‌‌‌‌‌‌در ‌‌اقتصاد ‌‌‌‌ارضی ‌‌‌‌‌‌‌لرستان‌ در ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌عصر ‌‌‌‌ناصری‌‌‌‌‌ در‌‌ هر‌ دو‌ شیوه‌ تولید ‌‌ذکر ‌شده ‌به‌ چه ‌شکل ‌بوده‌ و ‌کدام ‌نظام ‌بهره‌‌برداری، ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌شیوه‌ی‌ غالب‌ توزیع ‌محصول‌ بین‌ مالک‌ و ‌‌‌‌‌‌‌‌زارع ‌‌بوده‌‌‌‌‌ است؟ ‌نتایج ‌پژوهش ‌نشان ‌می‌دهد ‌‌‌‌‌که‌ در ‌این‌ منطقه‌ چهار‌‌ نوع ‌‌مالکیت(قبیله‌ای‌،‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ خصوصی‌،‌‌‌‌‌‌‌ خالصه‌ و‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌ وقفی­) وجود ‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌داشت ‌که‌‌‌‌‌‌ شیوه ‌‌‌‌‌‌‌‌غالب‌ بهره‌برداری ‌در ‌آنها‌ مناسبات ‌‌‌‌تولید‌ مزارعه‌(‌سهم‌بری‌)‌بود‌‌‌‌‌ و ‌همین ‌‌نظام‌ بهره‌‌برداری ‌مهم‌ترین ‌عامل‌ در‌ جلوگیری ‌از‌ امکان‌ رشد‌ و ‌‌‌‌‌‌توسعه‌ نیروهای ‌تولید ‌‌‌در ‌‌منطقه ‌بوده ‌است.

کلیدواژه‌ها

Extended abstract

Land ownership and exploitation systems in the Naseri period (the case of Lorestan)

Introduction: The most important system of exploitation is the relations of production, which includes the relationship of ownership (the relationship of people with each other in relation to the means of production and work product), exchange, distribution, consumption and the position of people and groups in the production process. (Soudagar 2536: 52; Nomani 1358: 27) The main issue of this research is to explain and understand the system of exploitation and production relations in the agrarian economy of Lorestan and its changes during the Naseri period, and it seeks to answer this question that in the process of changes What was the land ownership of Lorestan during the Naseri era, the dominant exploitation system in this region, and what was the trend in terms of the development of production forces?

Hypothesis: The relations of farm production with its various forms were the dominant exploitation system in lordly and khalase lands. Due to the inherent characteristics of this system, which made the serfs dependent on the lord or the government, there was no consequence other than handing over an important part of the production to the owners of the land and water for the labor force, and practically the possibility of the development of the production forces in the farm was blocked.

In this research, with the method of historical study, the information and data related to the research problem have been identified and collected from the sources with the tool of logbook, and based on the questions raised, they have been analyzed in a qualitative way with the help of documentary knowledge. In the next step, how and how to explain the forms of ownership in Lorestan and their exploitation systems were investigated and the research hypothesis was put to the test.

The purpose of the research: The main purpose of this research is to review and identify the obstacles to the economic development of Lorestan during the Naseri period, in order to provide the knowledge of the causes of underdevelopment in the region and pave the way for development in the province.

Background of the research: A lot of research has been done on the topic of this research at the macro level. For example: the book "Owner and Farmer in Iran" written by Lambton (1362) "The Serf Lordship System in Iran" by Mohammad Soudagar (2016) the book "Land Issue and Class War in Iran" written by Baqer Momeni (1359) the book "The Lordship System in Iran" "Absent in Iran" written by Hamid Abdullahian (1392), "Economic History of Iran" by Charles Essavi (1362) and "The Lost Century" written by Ahmad Syif (1378) are among these researches. From the recent researches in the west of the country: Hamid Abdullahian and Sarveh Fattahi (1391) in the article "Comparative analysis of the land exploitation system in Kurdistan and the group exploitation system..." Shayan Karami and Dariush Rahmanian in "Land Ownership in Kermanshah" First Pahlavi period), Shiva Mohammadi and Mazhar Adway (1399) have discussed this issue in the article "Investigation and explanation of the mutual relations between stewards and owners of Kurdistan in the Qajar and first Pahlavi periods..." We have used the general achievements of these researchers in this research, but in none of the above researches, there is a sufficient discussion about the exploitation system, especially the production relations of Lorestan during the Naseri era, therefore, it is necessary to conduct a new study, which is included in the article. Efforts have been made in this field. Therefore, the innovation of this research is that it specifically deals with the issue of production relations and its effect on underdevelopment in the region.

Findings: The most important exploitation system of land ownership in Lorestan was the farmstead. In the local documents of Lorestan, the existence of farm production relations is repeatedly mentioned: in 1312 AH, according to the farm contract between Asad Khan Valizadeh (owner) and Agha Hossein Zare, the water product of Jabagh located in Khorram Abad was divided between the lord and the serfs in the form of half share. It meant that 50% of the produce belonged to the owner and the other 50% belonged to the farmer, however, the serf was required to pay sarjeft (items such as oil, firewood, and goats) to the owner as well. (Kamam, wali-zadeh family documents) among the subjects of Papi region in Lorestan, especially in the subsistence production method, if the owner's land was rainfed, it was cultivated by assigning the three factors of production (labor, seeds and cattle) to the serfs. During the harvest, the crop was divided into ten parts, two tenths (one fifth) went to the Khan and eight tenths (four fifths) went to the farmer; There was another method of farming to divide the harvest between the parties in this area, which was called "bur", which the lord's steward assessed fifteen days before harvesting, one third in the water crop and one third in the crop. He used to separate one-fifth of the tax for the benefit of the lord. Another model of farming was "charik-dari", according to which the owner, by hiring an agricultural worker for four factors of production in irrigated properties, and in irrigated properties, by removing the water factor, gives him the other three factors to cultivate; At the time of harvest, the farmer's share was a quarter of the crop. (Izadpanah 1376: 122/1) in Silakhor and Borujerd regions, the distribution of crops (rainfed and irrigated) was based on the three-kot model. (Interview with Jamshid Khosravi 1400/9/5) In addition to the lordly properties, there are farms in the Khalsa lands of Lorestan. It was also customary in the Khalesejat region of Jaidar (an area in present-day Poldokhtar) that the irrigated crop was divided into three plots and the rainfed crop was divided into four plots. However, three parts of the rain crop were the right of the serfs and one part belonged to the court. We have mentioned Sarjeft as one of these unfair practices. Leasing, parceling, and hired labor were other exploitation systems in Lorestan, which included a smaller scale than the farm.

Conclusion: Farming with its various forms was the dominant exploitation system in Lorestan during the Naseri era, in which, due to reasons such as the loss of a large share of the surplus in favor of the owner and other non-productive people, and giving part of it as a tax, it was possible for direct labor to progress. Work was not available.

Key words: land ownership, Lorestan, Naseri period, exploitation system, production factors

آدمیت­، فریدون(­1354­)، «فکر دموکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت ایران»­، تهران­: پیام.
احمدی­، بابک(­1391­)، «واژه نامه فلسفی مارکس»، تهران­: مرکز.
احمدی طباطبایی­، علی محمد­(­1384­)، «­تاریخ مختصر ساسی و اجتماعی بروجرد»، ویراستاران مجتبی مقدسی و غلامرضا عزیزی­، تهران­: حروفیه.
ازکیا­، مصطفی(­1361­)، «جامعه شناسی توسعه روستایی­»، پلی کپی درسی­، تهران­: دانشکده علوم اجتماعی و تعاون­.
استنفورد­، مایکل(­1393­)، «درآمدی بر تاریخ پژوهی»­، ترجمه مسعود صادقی­، تهران­: سمت.
اشرف­، احمد و علی بنو‌عزیزی(­1386­)، «طبقات اجتماعی­، دولت و انقلاب در ایران»­، ترجمه سهیلا ترابی فارسانی­، تهران­: نیلوفر.
اعتمادالسلطنه، محمد حسن خان(­1368­)، «مرآت البلدان­»، ج 4­، به کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث­، تهران­: دانشگاه تهران.
افشار، حسنعلی خان(­1382­)، «سفرنامه لرستان و خوزستان»­، تصحیح و پژوهش حمیدرضا دالوند­، تهران­: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
امان‌الهی بهاروند­، سکندر(1367­)، «کوچ نشینی در ایران­»، تهران: آگاه.
ایزد‌پناه­، حمید(­1376­)، «­آثار باستانی و تاریخی لرستان­»، 3 ج، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
بهرامی­، تقی(­1330­)، تاریخ کشاورزی ایران، تهران­: دانشگاه تهران.
بهرامی­، روح‌الله(­1388­)، «سلسله والیان لرستان»­، تهران­: حروفیه.
پاپی بالاگریوه­، مرادحسین (­1396­)، خانجان­، قم­: دارالنشراسلام.
تقوی، نعمت‌الله (­1381­)، «جامعه شناسی روستایی»­، تهران­: دانشگاه پیام نور.
جغرافیای لرستان(­1395­)، «پیشکوه و پشتکوه»­، به کوشش سکندر امان‌الهی بهاروند، خرم آباد: شاپورخواست.
جمال‌زاده، محمدعلی(1335)، «گنج شایگان یا اوضاع اقتصادی ایران»، برلین: چاپخانه کاویانی.
خسروی، خسرو(2535)، «پژوهشی در جامعه روستایی»، تهران: پیام.
دالمانی، هانری‌رنه(1378)، «از خراسان تا بختیاری»، ترجمه غلامرضا سمیعی، ج2و1­، تهران­: طاووس­.
دالوند، حمیدرضا(­1385)، «تاریخ انقلاب اسلامی در لرستان»­، ج 1، تهران­: مرکز اسناد انقلاب اسلامی­.
دالوند، حمیدرضا(1388)، «تاریخ و معماری دژ شاپورخواست»­، تهران­: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری­.
دوبد­، کلمنت‌اوگاستس(­1388­)، «سفرنامه لرستان و خوزستان»­، ترجمه محمدحسین آریا­، تهران­: علمی و فرهنگی.
راولینسون­، سر‌هنری(­1398­)، «سفرنامه راولینسون»­، ترجمه سکندر امان‌الهی بهاروند­، تهران­: آگه.
رزم‌آرا، علی(­1320­)، «جغرافیای نظامی ایران(لرستان)»­، تهران­:  ستاد بزرگ ارتشتاران.
سلطان‌زاده­، آواتیس(­بی تا­)، «اسناد تاریخی جنبش کارگری/ سوسیال دموکراسی و کمونیستی ایران»، به کوشش خسرو شاکری و دیگران، تهران: پادزهر.
سمیعی­، عزیزالله(­1382­)، دانشنامه رجال و حاکمان کمره و جاپلق، ج 1، اراک: نوای دانش.
سوداگر­، محمد(­2536­)، «نظام ارباب رعیتی در ایران»، تهران­: گلشن­.
سیف­، احمد(1373­)، اقتصاد ایران در قرن نوزدهم­، تهران : چشمه .
سیف، احمد(1387­)، «قرن گمشده»(اقتصاد و جامعه ایران در قرن نوزدهم)­، تهران: نی.
شاکری­، خسرو(1384)، پیشینه­های اقتصادی – اجتماعی جنبش مشروطیت و انکشاف سوسیال دموکراسی­، تهران: اختران.
شمیم­، علی اصغر(1389)،« ایران در دوره سلطنت قاجار»، تهران: بهزاد.
صبوری­، منوچهر(­1379­)­، جامعه شناسی سازمان­ها­، تهران­: شب‌تاب .
صفی‌نژاد­، جواد(­2536­)، اسناد بنه­ها­، ج 1­، تهران­: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی­.
ظل‌‌‌‌‌‌‌‌السلطان­، مسعود‌‌‌‌‌‌‌میرزا( 1363­­)، «تاریخ سرگذشت مسعودی»­، چاپ سنگی­، تهران­: یساولی فرهنگ­.
عبداللهیان­، حمید(1392)، «نظام ارباب غایب در ایران»، ترجمه غلامرضا جمشیدیها و علیرضا صادقی، تهران: جامعه شناسان.
عبداللهیان، حمید و سروه فتاحی(1391)­، « تحلیل مقایسه ای نظام بهره برداری از زمین در کردستان و نظام بهره برداری گروهی ( بنه­) در دوره قبل از اصلاحات ارضی»­، پژوهش­های روستایی­، سال سوم­، شماره یکم­، بهار­.
عبدالله یف­، فتح‌الله(­1361­)، «­روستاییان ایران در اواخر دوره قاجار»­، ترجمه مارینا کاظم­، کتاب مجموعه مقالات مسائل ارضی و دهقانی­، تهران­: آگاه.
عیسوی­، چارلز (­1362­)، «تاریخ اقتصادی ایران عصر قاجار(1332-1215 ه.ق)­»، ترجمه یعقوب آژند­، تهران­: گستره.
فشاهی­، محمد‌رضا(1360­)، «تکوین سرمایه داری در ایران» ( 1905-1796 م )، تهران­: گوتنبرگ­.
فلور­، ویلم(­1399­)، «کشاورزی ایران در دوره قاجار»­، ترجمه شهرام غلامی­، تهران­: علمی و فرهنگی.
فوران­، جان­(­1390­)، «مقاومت شکننده ( تاریخ تحولات اجتماعی ایران»، ترجمه احمد تدین­، تهران­: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا .
قاسمی­، فرید­(­1378­)، «­کارگزاران لرستان »، کتاب لرستان، ج1­، به کوشش فرید قاسمی­، تهران­: حروفیه­.
کرزن. ن.جرج(­1373­)، «ایران و قضیه ایران­»، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی­، ج 2­، تهران­: علمی و فرهنگی­.
کرمی­، شایان و داریوش رحمانیان(­1398­)­، «­مالکیت اختصاصی در کرمانشاه (­پهلوی اول­)»، پژوهشنامه تاریخ­های محلی ایران­، سال هشتم­، شماره اول­، پیاپی 15­، پاییز و زمستان.
کسروی­، احمد­(­1390­)، «تاریخ مشروطه ایران­»، تهران­: نگاه.
کوزنتسوا­، ن.آ و دیگران(­1386­)، «پژوهش هایی پیرامون تاریخ نوین ایران»­، ترجمه سیروس ایزدی و میترا ایزدی­، تهران: زوار.
کوهن­، آلوین‌استانفورد(­1381­)­، «تئوری‌های انقلاب»­، ترجمه علیرضا طیب­، تهران­: قومس­.
گارثویت­، جن­.­راف(­1373­)، «تاریخ سیاسی اجتماعی بختیاری»­، ترجمه مهراب امیری­، تهران­: سهند­.
لسترنج­، گی­(­1377­)، «جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی»­، ترجمه محمود عرفان­، تهران­: علمی و فرهنگی .
لمبتون­،ا.ک.س(­1362­)، «مالک و زارع»­، ترجمه منوچهر امیری­، تهران­: علمی و فرهنگی­.
نجم‌الدوله(­1386­)، سفرنامه دوم نجم‌الدوله به خوزستان­، تصحیح و تحشیه احمد کتابی­، تهران­: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
نعمانی­، فرهاد(­1358)، تکامل فئودالیسم در ایران، ج 1­، تهران: خوارزمی.
نوشیروانی­، وحید(­1361­)، «سرآغاز تجاری شدن کشاورزی در ایران»، کتاب مجموعه مقالات مسائل ارضی و دهقانی­، تهران: آگاه.
نیکی‌تین­، پ (­1401­)، مبانی اقتصاد سیاسی­، ترجمه ناصر زرافشان­، تهران­: آگاه.
مجد­، محمدعلی(­1400­)، سفارت نامه فطن السلطنه­، تصحیح و تحشیه ساسان والی‌‌زاده­، خرم‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌آباد­: هاویر.
محمودمیرزا قاجار(­1400­­)، «سفرنامه مقصود جهان»­، تصحیح و تعلیقات یدالله ستوده و محمد محمدی اصل­، خرم‌‌‌آباد: شاپورخواست .
محمدی­، شیوا و مظهر ادوای(1399­)­،« بررسی و تبیین روابط متقابل رعایا، مباشران و مالکان کردستان در دوره قاجار و پهلوی اول با استفاده از اسناد خاندان وزیری»­، دو فصلنامه تحقیقات تاریخ اجتماعی­، سال دهم­، شماره دوم­، پاییز و زمستان­.
ملکم­، سرجان(­1380­)، تاریخ کامل ایران­، ج 2­، ترجمه اسماعیل حیرت­، تصحیح محمد قمی‌نژاد­، به کوشش علی اصغر عبدالهی­، تهران­: افسون.
مؤمنی­، باقر(1359­)، مسئله ارضی و جنگ طبقاتی در ایران­، تهران: پیوند.
مؤمنی، قدرت‌الله(1387­)، پیشینه دادگستری و ثبت اسناد و املاک(با نگاهی به رویدادهای عصر قاجار و پهلوی در ایران و لرستان)، خرم‌‌‌‌آباد­: شاپورخواست.
مینورسکی­، ولادیمیر(­1378­)، « لرستان در دایره‌المعارف اسلام»­، ترجمه زروان لرستانی­، کتاب لرستان­، ج 1­، به کوشش فرید قاسمی­، تهران: حروفیه.
والی­زاده معجزی­، محمدرضا(1380)، تاریخ لرستان روزگار قاجار، ویرایش حمیدرضا دالوند­، تهران: حروفیه.
والی­زاده معجزی­، محمدرضا(1389­)، نام‌آوران لرستان­، به تصحیح مجتبی مقدسی­، تهران: حروفیه.
والی‌زاده معجزی­، محمدرضا(1396­)، تاریخ ایلات و طوایف لرستان، به کوشش حسین والی‌زاده­، خرم‌آباد: اردیبهشت جانان .
ولی­، عباس(­1375­)، «تناقض­های شیوه‌ی تولید آسیایی­»، ترجمه پرویز صداقت­، اطلاعات سیاسی و اقتصادی­، ش 112-111.
ولی­، عباس(­1380­)، ایران پیش از سرمایه‌داری­، ترجمه حسن شمس آوری­، تهران­: مرکز.
یاری­، سیاوش­ و شایان کرمی(­1399­)،«نقش عوامل اقتصادی در اسکان عشایر غرب ایران(1320-1300­)»، دو فصلنامه پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، سال نهم، شماره دوم­، پاییز و زمستان.
اسناد
اسناد وزارت و پیشکاری میرزا سید رضاخان تفرشی و فرزندان(1400)، ج 2و1، به کوشش یدالله ستوده، خرم‌آباد: شاپورخواست.
اسناد ملکی جلال دالوند، لرستان­،زاغه.
کمام، (کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی)، اسناد خاندان والی زاده­، شماره کارتن457.
ساکما، (سازمان اسناد و کتابخانه ملی)، سند شماره: 4622-296، 000545-296.
مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر، سند شماره: 1045-768-12م.
روزنامه وقایع‌الاتفاقیه، 29 رجب 1270­، شماره 169.
روزنامه وقایع‌الاتفاقیه، 7 رمضان 1271­، شماره 225.
روزنامه فرهنگ اصفهان، 19 صفر 1298­، شماره 82.
روزنامه فرهنگ اصفهان، 26 صفر 1298­، شماره 83.
مصاحبه با آقای جمشید خسروی، لرستان­، بروجرد، 5/9 /1400
مصاحبه با آقای میرحسین دالوند، لرستان­، زاغه، 8/10/1400
مصاحبه با آقای قدرت الله یاراحمدی، لرستان­، خرم‌آباد، 3/7/1401