نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه تربیت مدرس، تهران، ایران

3 استاد گروه تاریخ، دانشگاه تهران، تهران، ایران

چکیده

انقلاب صنعتی با تغییر در شیوة تولید، در صنایع سنتی ملل تأثیرات شگرفی بر جای گذاشت. متأثر از تحولات صنعتی، نساجی ایران در چالش با تولید ماشینی قرار گرفت؛ این تحولات به تدریج سلیقة جامعة ایران قاجاری به‌ویژه دربار، اشراف و دیگر طبقات جامعه به استفاده از منسوجات ماشینی را نیز تغییر داد. در این دوره، متغیرهایی همچون تنوع در طرح، نقش و رنگ، کاهش قیمت در مقایسه با تولیدات دستی، تغییر سلیقة طبقات مختلف جامعه و توسعة تجارت ناشی از قدرت سیاسی و اقتصادی اروپا، به رواج و گسترش کاربرد منسوجات ماشینی و کاهش مصرف تولیدات وطنی و در نتیجه رکود در بسیاری از شاخه‌های نساجی داخلی انجامید. در این مقاله با روش تاریخی و شیوه‌ای تحلیلی و بهره‌مندی از منابع کتابخانه‌ای و با اتخاذ چارچوب نظری وابستگی، به این پرسش پاسخ داده می‌شود که چه عواملی در ایجاد چالش نساجی داخلی موثر بوده است؟ و نتایج آن در رکود نساجی داخلی چه میزان بوده است؟ با تکیه بر نظریة وابستگی، مؤلفه‌های صنعتی متأثر از قدرت سیاسی و اقتصادی اروپا، نگاه سنتی حاکم بر مناسبات و عدم توانایی در تغییر شیوة تولید و وابستگی حکومت قاجار در ایجاد چالش در نساجی و در نتیجه افول تدریجی بسیاری از شاخه‌های نساجی و بیکاری صنعتگران نقش داشته است. این یافته‌ها دلالت بر آن دارد که رها شدن از این وضعیت در گرو تغییر در شیوة تولید، قطع وابستگی به ساختار نظام سرمایه‌داری و توجه به الگوی توسعة درون‌گرا بوده است.

کلیدواژه‌ها

ابوت، کیث‌ادوارد(۱۳۹۶)؛ شهرها و تجارت ایران در دورۀ قاجار، ترجمة سیدعبدالحسین رئیس‌السادات، تهران: انتشارات امیرکبیر.
اشرف، احمد(۱۳۵۹)؛ موانع تاریخی رشد سرمایه‌داری در ایران، تهران: نشر زمینه. 
اولیویه، گیوم(۱۳۷۱)؛ سفرنامة‌ اولیویه، ترجمة میرزا طاهر، تهران: انتشارات اطلاعات.
ایرانشهر(۱۳۴۳)؛ ج۲، کمیسیون ملی یونسکو، نشریة ۲.
آدمیت، فریدون(۱384)؛ امیرکبیر و ایران، تهران: انتشارات خوارزمی.
آوری، پیتر و دیگران(۱۳۸۷)؛ تاریخ ایران کمبریج، ج۷، ترجمة تیمور قادری، تهران: نشر مهتاب.
باران، پل(۱۳۵۹)؛ اقتصاد سیاسی رشد، ترجمه کاوه آزادمنش، تهران: انتشارات خوارزمی.
براون، ادوارد گرانویل(۱۳۸۱)؛ یک سال در میان ایرانیان، ترجمة مانی صالحی، تهران: نشر ماه‌ریز. 
بنجامین، ساموئل گرین ویلر(۱۳۶۳)؛ ایران و ایرانیان، ترجمة محمدحسین کردبچه، تهران: اطلاعات.
بیکر، پاتریشیا(۱۳۸۵)؛ منسوجات اسلامی، ترجمة مهناز شایسته‌فر، تهران: موسسة مطالعات هنر اسلامی.
پاتینجر، هنری(۱۳۴۸)؛ سفرنامة پاتینجر: مسافرت بلوچستان و سند، ترجمة شاپور گودرزی، تهران: کتابفروشی دهخدا.
پولاک، یاکوب ادوارد(۱۳۶۸)؛ سفرنامه ایران و ایرانیان، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران: انتشارات خوارزمی.
تحویلدار اصفهانی، میرزا حسین(۱۳۴۲)؛ جغرافیای اصفهان، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ترکمان، محمد(۱۳۶۳)؛ اسناد تاریخی در قطع وابستگی اقتصادی، مجله کیهان
جمال‌زاده، محمد علی(۱۳۳۵)؛ گنج شایگان(اوضاع اقتصادی ایران در ابتدای قرن بیستم)، برلین: کاوه
دالمانی، هانری رنه(۱۳۶۳)؛ سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمة همایون فره‌وشی، تهران:ابن‌سینا.
دلریش، بشری(۱۳۷۵)؛ زن در دورة قاجار، تهران: دفتر مطالعات دینی هنر.
دمندان، پریسا(1382)؛ هزار جلوة زندگی: تصویرهایی از ارنست هولتسر از عهد ناصری، تهران: مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی.
دورانت، ویل و آریل(۱۳۷۴)؛ تاریخ تمدن، ج۱۰، بخش دوم، ترجمة ضیاءالدین علائی‌طباطبائی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
روزنامة حبل‌المتین کلکته، ۶ ذی‌حجة ۱۳۱۶ق. : ش۲۳/۶.
روزنامة وقایع اتفاقیه، دهم جمادی‌الاول ۱۳۶۷ ق.
ژوبر، پ.(۱۳۴۷)؛ مسافرت در ارمنستان و ایران، ترجمة علیقلی اعتماد مقدم، تهران: بنیاد فرهنگ ایران
ساعی، ‌احمد(1388)؛ توسعه در مکاتب متعارض، نشر قومس: تهران
سایکس، سرپرسی(۱۳۶۳)؛ سفرنامه سایکس، ترجمه حسین سعادت نوری، تهران: انتشارات لوحه.
   سپهر، محمدتقی (۱۳۷۷)؛ تاریخ‌التواریخ، به تصحیح جمشید کیانفر، تهران: انتشارات اساطیر.
عناویان، رحیم(۱۳۴۵)؛ ترمه‌های سلطنتی ایران و کشمیر، کیوتو: نشر سن شوکو.
عیسوی، چارلز(۱۳۶۹)، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر گستره.
فیوضات، ابراهیم(۱۳۶۴)؛ پیدایش و زوال کارگاه‌های پیشه‌وری، نشریة حسابدار، شمارة ۱۵.
کدیور، محسن(1387)؛ سیاست‌نامة خراسانی، تهران: انتشارات کویر.
کرزن، جرج(۱۳۴۷)؛ ایران و مسالة ایران، ترجمة علی جواهرکلام، تهران: انتشارات ابن سینا
کرزن، جرج(۱۳۵۰)؛ ایران و قضیه ایران، ج۲، ترجمه وحید مازندرانی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
کریمیان، حسن و عبدالکریم عطارزاده(۱۳۸۰)؛ نقش انقلاب صنعتی در تحولات صنایع دستی ایران، فصلنامة مطالعات تاریخ اسلام، سال سوم، ش ۱۱.
کیوانی، مهدی(1395)، پیشه‌وران و زندگی صنفی آنان در عهد صفوی، ترجمه یزدان فرخی، تهران: انتشارات امیرکبیر.
لمبتون، آ. ک.س(۱۳۷۵)؛‌ ایران عصر قاجار، ترجمة سیمین فصیحی، تهران: گوتنبرگ.
  مارکس، کارل( 1387)؛ سرمایه، ج۱، ترجمه جمشید هادیان، بی جا، بی نا.
  ماندل، ارنست(۱۳۵۹)؛ علم اقتصاد، ترجمة هوشنگ وزیری، تهران: انتشارات خوارزمی.
  مجموعه قوانین و مقررات مجلس شورای ملی(۱۳۰۱)، ج۱، تهران، مجلس شورای ملی.
  مراغه‌ای، زین‌العابدین(1364)؛ سیاحت‌نامة ابراهیم بیک، تهران: نشر اسفار
مقدم، والنتین (۱۳۸۷)؛ پنهان از تاریخ؟ زنان کارگر در ایران معاصر، ترجمة جهانبخش ثواقب، نامة تاریخ‌پژوهان،
ش۱۳.
  ملکم، سرجان(بی تا)؛ تاریخ ایران، ۲ج، ترجمة میرزا حیرت، تهران: ناشر کتابفروشی سعدی.
  ملک‌المورخین، عبدالحسین‌خان(۱۳۸۶)، مرآت‌الوقایع مظفری، ۲ج، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: میراث
   مکتوب
موسوی کاشانی، احمد(۱۳۱۸)؛ ارشادالغافلین و تنبیه‌الجاهلین، حبل‌المتین کلکته، س ۱۸، ش۴
ویشارد، جان(۱۳۶۷)؛  بیست سال در ایران، ترجمة علی پیرنیا، تهران: نشر نوین.
هابسبام، اریک(۱۳۸۷)؛ صنعت و امپراتوری، تاریخ اقتصادی و اجتماعی بریتانیا از انقلاب صنعتی تا دهة ۱۹۶۰م.، ترجمة عبدالله کوثری، تهران: نشر ماهی.
یاوری، حسین(۱۳۸۹)؛ آشنایی با هنرهای سنتی، تهران: انتشارات دانش جهانگردی.
Spencer, Lloyd , Introducing The Enlightenment,  London, Icon Books, 1997.
Samuel, Raphael, The workshop of the world, History workshop journal.NO 3, spring 1977.