نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته دکتری تاریخ، دانشگاه خلیج فارس، بوشهر

چکیده

مهاجرت از روستا به شهر به‌عنوان شکل غالب مهاجرت در ایران، بر دو وجه است؛ یک وجه آن، شرایط طبیعی است که منجر به مهاجرت جمعیت اضافی یا اصطلاحاً سرریز شدن جمعیت روستاها می­شود، وجه دیگر آن ناشی از سیاست­های حکومتی و اجرای اصلاحاتی ناقص در روستاهاست، نظیر اصلاحات ارضی. فروپاشی شیوه‏های تولیدی سنتی در جامعه ایرانی که نقطه اوج آن به اصلاحات ارضی در دهه چهل برمی‌گردد، به‌عنوان نقطه عطفی در تسریع روند مهاجرت­های داخلی روستا به شهر و رشد شهرنشینی در کشور قابل‌بررسی است. در این پژوهش سعی بر آن است تا شرایطی که موجب تسریع روند مهاجرت­های روستایی در فارس در دهه چهل و پنجاه شد، بررسی شود. روش پژوهش حاضر توصیفی- تحلیلی و با تکیه‌بر اسناد و منابع تاریخی است. مهم­ترین رویدادی که در آغاز دهه چهل از سوی دولت برای بهبود زندگی اجتماعی روستاها صورت گرفت اصلاحات ارضی بود. طبق یافته­های پژوهش در فارس بعد از اصلاحات ارضی، درگیری­های زیادی بر سر نسق زراعی و نوع تقسیم زمین و آب وجود داشت. زمین­های فارس در نواحی مختلف استان وضعیت متفاوتی داشت. در بیشتر نواحی کشاورزان صاحب زمین شده بودند؛ ولی با نبود آب عملاً بهره چندانی از اراضی خود نداشتند. از سوی دیگر خشک‌سالی‌های پی­درپی از مشکلات عمده در این استان بود. در کنار این شرایط بعضی از طرح­های دولتی (احداث سد و تشکیل شرکت­های سهامی زراعی) نیز باعث بدتر شدن شرایط شد که نتیجه آن شکل‌گیری مهاجرت­های روستایی گسترده­ و رشد شهرنشینی در استان بود.

کلیدواژه‌ها

سازمان اسناد و کتابخانه ملی ( ساکما): 011189-230.
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی (کمام): 26/1/405/137/2 س.
 اطلاعات (25 تیر1329)، «تقسیمات جدید کشوری»،  ش 7276.
 اطلاعات (24دی1341)، ش 10998.
 بهار ایران (10فروردین1350)، «سد داریوش»، ش 2448.
 بهار ایران (21 دی 1351)، «تا 1400: ایران نباید بیش از 5000 واحد روستایی داشته باشد.»
    ش 2525.
 پارس (29بهمن1341)، «بیانات شاهنشاه هنگام گشایش کنفرانس اقتصادی»، ش 2683.
پیغام امروز (14فروردین1350)، «دولت به یاری عشایر جنوب شرقی فارس شتافت برای نجات
    دو میلیون سر گوسفند عشایر فارس از خشک‌سالی و بی‌آبی»، ش 32044
 آیت‌اللهی، علیرضا و محمدحمصی (2537)، گزارش مقدماتی بررسی انگیزه­ها و پیامدهای مهاجرت
      روستائیان به شهر در استان فارس، دانشگاه شیراز: مرکز جمعیت‌شناسی.
اسنادی از مهاجرت داخلی در ایران 1311- 1357(1390)، مرکز پژوهش و سنجش و اسناد ریاست
     جمهوری، به کوشش ایرج محمدی، تهران: انتشارات خانه کتاب.  
اشرف، احمد (1361)، مسائل ارضی و دهقانی، «دهقانان زمین و انقلاب»، مجموعه کتاب آگاه، تهران:
     انتشارات مؤسسه آگاه.
اشرف، احمد و علی بنوعزیزی (1372)، «طبقات اجتماعی در دوره پهلوی»، ترجمه عماد افروغ، مجله
    راهبرد، ش 2.
اشرف، احمد و علی بنوعزیزی (1393)، طبقات اجتماعی- دولت و انقلاب در ایران، ترجمه سهیلا ترابی
    فارسانی، تهران: انتشارات نیلوفر.
اوضاع اقتصادی و اجتماعی استان فارس (1371)، سازمان برنامه‌وبودجه فارس، مرکز داده‌ورزی و
    مطالعات توسعه جنوب، دفتر برنامه‌ریزی.   
 حسامیان، فرخ و دیگران (1363)، شهرنشینی در ایران، تهران: انتشارات آگاه.
حمصی، محمد و علیرضا آیت‌اللهی (1357)، گزارش طرح بررسی علل و عواقب مهاجرت روستائیان به
    شهرها در استان فارس، مرکز تحقیقات وزارت تعاون و امور روستا، مرکز جمعیت‌شناسی دانشگاه شیراز.
 خسروی، خسرو (1357)، جامعه دهقانی در ایران، تهران: انتشارات پیام.
خسروی، خسرو (2535)، جامعه‌شناسی روستایی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
خسروی، خسرو (1367)، بررسی آماری وضعیت ارضی ایران، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
 رجال عصر پهلوی، دکتر امینی به روایت اسناد ساواک (1379)، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت
    اطلاعات.
زاهدی مازندرانی، محمدجواد و دیگران (1366)، «مهاجرت روستایی و روند یک‌صد ساله اخیر آن در
    ایران»، مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ش 12
 زاهدی مازندرانی، محمدجواد (1373)، «مروری­ تحلیلی راتبه‌گیر تحقیقات روستایی و عشایری در ایران»،
    اقتصاد کشاورزی و توسعه، ش 6 .
سرشماری عمومی نفوس و مسکن، سازمان برنامه مرکز آمار ایران، آبان 1355، استان فارس.
سرشماری عمومی نفوس و مسکن، سازمان برنامه مرکز آمار ایران، آبان 1345، ج 150، استان فارس.
 سرشماری عمومی نفوس و مسکن، سازمان برنامه مرکز آمار ایران، 1355، شهرستان شیراز استان فارس، ش 73.
عجمی، اسماعیل (1346)، سه مقاله درزمینۀ شناخت جامعه روستایی ایران، ارائه‌شده در درس گروهی
     بین‌المللی  خانواده، تهران: بی‌نا.
عجمی، اسماعیل (1348)، شش‌دانگی- پژوهشی درزمینۀ جامعه‌شناسی روستایی، شیراز: انتشارات دانشگاه
    شیراز.
عجمی، اسماعیل و دیگران (1353)، اثرات اقتصادی و اجتماعی سد داریوش کبیر (بررسی دهات نمونه
     زیر سد)، شیراز: دانشگاه عمران ملی و مطالعات اجتماعی.
 عمید، محمدجواد (1381)، کشاورزی، فقر و اصلاحات ارضی در ایران، ترجمه رامین امینی نژاد، تهران:
    نشر نی.
فریدی­مجید، فاطمه (1390)، سرگذشت تقسیمات کشوری 1285-1385، جلد دوم، تهران: بنیاد ایران
    شناسی.
فقیری، امین (1383)، داستان­هایی از روستا، تهران: نشر قصه و نشر چشمه.
قرخلو، مهدی (1369)، «مسائل و مشکلات ایل قشقایی و طایفه دره شوری و آینده‌نگری، مسئله ایل راه
    (ال یولی)»، فصلنامه عشایری، ش 12.
کیا کجوری، سعید (1366)، «بررسی علل مهاجرت از روستا به شهر»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، شیراز:
    گروه جامعه­شناسی.
گراهام، رابرت (1358)، ایران سراب قدرت، ترجمه فیروز نیا، تهران: سحاب کتاب.
لمتون، آن (1345)، مالک و زارع، ترجمه منوچهر امیری، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لمتون، آن (1394)، اصلاحات ارضی در ایران 1345-1340، ترجمه مهدی اسحاقیان، تهران: امیرکبیر.
 لهسایی زاده، عبدالعلی (1368)، تحولات اجتماعی در روستاهای ایران، شیراز: نشر نوید.
لهسایی زاده، عبدالعلی (1372)، جامعه­شناسی کشاورزی، تهران: انتشارات اطلاعات.
محرمی، ﻧﻌﻤﺖاﷲ و حسن ﻣﻬﺮﺑﺎن (1385). ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻗﻮاﻧﯿﻦ و ﻣﺼﻮﺑﺎت ﺗﻘﺴﯿﻤﺎت ﮐﺸﻮری 1285-1363،
    تهران: انتشارات گوهرشاد.
مطالعات روستایی در ایران (1351)، تهران: گروه تحقیقات اقتصادی.
 مؤمنی، باقر (1359)، مسئله ارضی و جنگ طبقاتی در ایران، تهران: انتشارات پیوند.
نجفی، بهاءالدین (1367)، «تجدید سازمان تولید کشاورزی در استان فارس»، مجله علوم اجتماعی و
     انسانی دانشگاه شیراز، ش 7، ص 55-68.
وزارت اقتصاد مرکز بررسی­های توسعه صنعتی و بازرگانی، امکانات توسعه صنعتی استان فارس، فروردین
     1347.
هوگلند، اریک (1381)، زمین و انقلاب در ایران 60-1340، ترجمه فیروز مهاجر، تهران: انتشارات شیرازه.
همایون پور، هرمز (1361)، «روستاهای ایران  و انقلاب»، مسئله ارضی و دهقانی، مجموعه کتاب آگاه، تهران: موسسه انتشارات آگاه.