نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانش آموخته دکترای تاریخ و پزوهشگر مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی،مشهد،ایران.

2 استادیار گروه تاریخ دانشگاه پیام نور،تهران،ایران

چکیده

تاریخ اقتصادی یکی از موضوعات مهم پژوهش‌های تاریخی تلقی می‌شود. این اهمیت ازآنجا ناشی می‌شود که شناخت مفاهیم اقتصادی وویژگی‌های نهاد مالی هر دوره به درک بهتر ساختارهای اجتماعی و سیاسی و به‌طورکلی وضعیت عمومی آن دوره کمک خواهد کرد؛ علاوه بر این، می‌تواند راهگشای برنامه‌ریزی‌های اقتصادی آینده باشد. اسناد مالی در زمره منابع معتبر تاریخ اقتصادی محسوب می‌شوند. در دوره صفویه به دلایل مختلف ازجمله تمرکز سیاسی و وحدت سرزمینی، رونق نسبی در اقتصاد و تجارت، افزایش مناسبات خارجی به همراه بهبود عملکرد تشکیلات دیوانی، اسناد مالی جایگاه و نقش قابل‌توجهی در نظام اداری سیاسی آن دوره پیدا کردند. این دسته از اسناد، اطلاعات کاملی از مبادلات تجاری، زراعی، کالایی بین مردم را روشن می‌سازند. در تشکیلات دیوانی صفویه، اسناد مربوط به معاملات ملکی و تجاری، محصولات کشاورزی و شیوه خرج کرد و هزینه‌هاآن‌ها ثبت می‌شده است. اسناد مالی مزبور براساس نقش و کارکردی که داشتند تحت عناوین دیوانی مختلف دسته‌بندی گشته‌اند. مسئله مقاله حاضر شناسایی و فهم چگونگی تفکیک و بازشناسی این دسته از اسناد بر اساس نقش و کارکرد آن‌هاست. این مقاله برآن است تا با تکیه ‌بر منابع آرشیوی به بررسی ماهیت اسناد مالی عصر صفوی بپردازد و نقش آن‌ها را در مطالعات اقتصادی عصر مربوطه موردتوجه قرار دهد.

کلیدواژه‌ها

اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس رضوی44897، 32086، 33407، 32521، 33475، 32849، 22804، 28686، 45121، 35129، 32387، 53809، 33186، 35329، 32417، 32577، 31826، 31803، 32224، 32514، 44982.
احمد غلام، جنگ، نسخه خطی، تهران: کتابخانه مجلس، شماره3455.
اسکندر بیک منشی(1377). تاریخ عالم‌آرای عباسی ، (محمد اسماعیل رضوانی، مصحح)، ،ج1، تهران: دنیای کتاب.
برن،رهر(1349). نظام ایالات در دوره صفویه، (کیکاوس جهانداری)، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
بوداق منشی قزوینی،(1378).جواهر الاخبار (بخش تاریخ ایران از قراقویونلو تا سال ‎۹۸۴ ه. ق).(محسن بهرام نژاد، مصحح)،تهران: مرکز نشر میراث مکتوب.
بوسه،هربرت(1367).پژوهشی در تشکیلات دیوان اسلامی بر مبنای اسناد دوران آق‌قوینلو و قراقویونلو و صفوی(غلامرضا ورهرام،مترجم)تهران: موسسه مطالعات فرهنگی.
حسن بن علی(زنده در 691).المرشد فی الحساب،کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی،شماره21852.
خوارزمی، محمد بن احمد(1362).مفاتیح العلوم،(حسین خدیو جم، مترجم)،تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
خوزانی صفاهانی، فضلی بیگ (2015). افضل التواریخ، ج 3، (تصحیح کیومرث قرقلو و چارلز ملویل)،  بریتانیا: Gib Memorial Trust
رضایی، امید (1387). درآمدی بر اسناد شرعی دوره قاجار، توکیو: موسسه مطالعات زبان ها و فرهنگ های آسیا و آفریقا دانشگاه توکیو.
شاد،محمد پادشاه، (1363).آنندراج،فرهنگ جامع فارسی،(زیر نظر محمد دبیر سیاقی)، تهران: خیام.
شاردن،(1372).سفرنامه شاردن، (اقبال یغمایی، مترجم)، ج3، تهران: توس.
عمید زنجانی، عباسعلی(1389). دانشنامه فقه سیاسی، ج 1، تهران: دانشگاه تهران
فلور، ویلم (1394). تاریخچه مالی – مالیاتی ایران از صفویه تا قاجاریه، ترجمه مرتضی کاظمی یزدی، تهران: نشر تاریخ ایران.
قائم مقامی، جهانگیر(1394). مقدمه‌ای بر شناخت اسناد تاریخی، ( مقدمه : محمدرضا نصیری)، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
کرمانی، ابواسحاق غیاث‌الدین (951ق.). سریع الحساب، نسخه خطی، تهران: کتابخانه مجلس،شماره6544.
 کرمانی، ابواسحاق غیاث‌الدین.(1398). رساله‌ای در سیاق، تصحیح: علیرضا نیک نژاد، تهران: نگارستان اندیشه.
مته، رودی ودیگران(1396). تاریخ پولی ایران از صفویه تا قاجاریه، (ترجمه جواد عباسی)، تهران: نامک.
محبوب فریمانی، الهه (1396). « بررسی سیر هزینه ها و مخارج در تشکیلات اداری آستان قدس رضوی در عصر صفوی بر اساس مدل اقتصادی ABC» فصلنامه مطالعات تاریخ اجتماعی و اقتصادی شرق جهان اسلام، سال اول ، شماره 1.
محقق داماد، مصطفی(1381)، «برات»، دائره المعارف بزرگ اسلامی ،ج 11، تهران: مرکزدائره المعارف بزرگ اسلامی.
منشی قمی، احمد بن حسین(1359). خلاصه التواریخ، (احسان اشراقی، مصحح)،تهران: دانشگاه تهران.
میر جلیلی، حسین (1386). « آموزه‌های مکتب تاریخی برای تحلیل اقتصاد ایران»، فصلنامه پژوهشنامه اقتصادی، دوره 7، شماره 3.
میرزا رفیعا،محمد رفیع(1380).دستور الملوک،دفتر تاریخ،(به کوشش ایرج افشار)،ج اول،تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
میرزا رفیعا،محمد رفیع (1397). دستور الملوک، (به کوشش نوبواکی کندو)، توکیو، فوچو.
میرزا سمیعا، محمد سمیع(1368). تذکره الملوک سازمان اداری حکومت صفوی یا تعلیقات مینورسکی برتذکره الملوک،(مسعود رجب نیا ، مترجم،)،(محمد دبیر سیاقی، به کوشش)، تهران: امیرکبیر،چاپ سوم.
نصیری، میرزاعلی نقی(1371).القاب و مواجب دوره سلاطین صفویه(یوسف رحیم لو،مصحح)، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
ed. V. Puturidze.AkademiaNaoukGrouznskoy SSR.SumptibusAcademiaescieniarumGeorgiae.Tbilisiis, 1961.