زارعی, محمدابراهیم, رضائی, مصطفی. (1397). جغرافیای اقتصادی دشت همدان ـ بهار در دوره اسلامی (از قرن سوم هجری تا اواخر دوره قاجاریه) بر اساس اسناد مکتوب تاریخی و جغرافیایی. پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی, 7(2), 1-27.
محمدابراهیم زارعی; مصطفی رضائی. "جغرافیای اقتصادی دشت همدان ـ بهار در دوره اسلامی (از قرن سوم هجری تا اواخر دوره قاجاریه) بر اساس اسناد مکتوب تاریخی و جغرافیایی". پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی, 7, 2, 1397, 1-27.
زارعی, محمدابراهیم, رضائی, مصطفی. (1397). 'جغرافیای اقتصادی دشت همدان ـ بهار در دوره اسلامی (از قرن سوم هجری تا اواخر دوره قاجاریه) بر اساس اسناد مکتوب تاریخی و جغرافیایی', پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی, 7(2), pp. 1-27.
زارعی, محمدابراهیم, رضائی, مصطفی. جغرافیای اقتصادی دشت همدان ـ بهار در دوره اسلامی (از قرن سوم هجری تا اواخر دوره قاجاریه) بر اساس اسناد مکتوب تاریخی و جغرافیایی. پژوهش‌نامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی, 1397; 7(2): 1-27.
جغرافیای اقتصادی دشت همدان ـ بهار در دوره اسلامی (از قرن سوم هجری تا اواخر دوره قاجاریه) بر اساس اسناد مکتوب تاریخی و جغرافیایی
1استاد گروه باستان شناسی دانشکده هنر و معماری، دانشگاه بوعلی سینا همدان
2دانشجوی دکتری باستان شناسی، دانشگاه بوعلی سینا
تاریخ دریافت: 01 آبان 1397،
تاریخ بازنگری: 28 آذر 1397،
تاریخ پذیرش: 20 بهمن 1397
چکیده
دشت همدان ـ بهار از دیرباز به لحاظ ویژگی‌های جغرافیایی و استراتژیکی، دارای الگوهای اقتصادی خاص و متفاوتی نسبت به مناطق پیرامون خود بوده است. توجه به همدان از سوی حکام در دوره سلاجقه نیز، نشان از اهمیت آن به‌واسطه جایگاه خاص آن در ایالت جبال داشته است. مقاله پیش رو به بررسی مهم‌ترین الگوهای معیشتی حاکم بر دشت همدان ـ بهار و تأثیر راه‌های ارتباطی و عوامل زیست‌محیطی بر اقتصاد این منطقه، می‌پردازد. پژوهش حاضر با بهره‌گیری از مطالعات کتابخانه‌ای (بررسی متون جغرافیایی و تاریخی دست‌اول دوره اسلامی)، با ماهیت تحقیقات تاریخی و با روش توصیفی ـ تحلیلی به تبیین وضعیت اقتصادی همدان از قرن سوم تا سیزدهم هجری پرداخته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که وجود دو فاکتور اساسی از جمله وضعیت زیست‌محیطی مساعد (آب‌وهوای معتدل کوهستانی با خاک حاصلخیز) و دیگر قرار گرفتن همدان بر سر مهم‌ترین مسیرهای ارتباطی شرق به غرب و بالعکس، به ترتیب عاملی بر کشت و فراوانی انواع محصولات کشاورزی و نیز حضور بازرگانان و تجار داخلی و خارجی در این شهر بوده است که به‌تبع آن، رونق اقتصادی این منطقه را به دنبال داشته است.
Economic Geography of Hamedan-Bahar plain in the Islamic Period (from the 3rd century, until the late qajar period) Based on historical and geographical documents
نویسندگان [English]
mohammad zarei1؛ mostafa rezaei2
1Mohammad Ibrahim Zarei, Associate professor of archeology Bu Ali Sina University
2PhD student of archeology at Bu-Ali Sina University
چکیده [English]
Hamadan-Bahar plain has long been geographically and strategically characterized with different economic patterns and areas of its surroundings. The attention of Hamedan to the rulers during the Salajeq period also indicates its importance due to its special place in the Jebal state. the present paper investigates the most important of subsistence patterns on hamedan-Bahar plain and the effect of communication roads and environmental factors on the economy of this region. this study using library studies (Geographical and historical literature of the Islamic period), according to the nature of historical research and descriptive - analytical method, it has been descriptive to explain the economic situation of hamedan from the third century to 13th centuries. The results of the research show that the existence of two essential factors, including the favorable environmental status (temperate mountain climate with fertile soil) and other targeting of hamedan on the most important routes of east to west and vice versa, There has been a factor in the cultivation and frequency of all sorts of agricultural products as well as the presence of businessmen and local and foreign businessmen in the city That led to the economic boom in the region.
کلیدواژه‌ها [English]
Hamadan-Bahar plain, Economic Geography and subsistence patterns, Written Resources, Islamic Period
مراجع
آذرخش، مریم؛ فیاض انوش، ابوالحسن (1394)، «جغرافیای اقتصادی ماوراءالنهر از منظر مورخان و جغرافی‌دانان مسلمان»، رهیافت تاریخی، شماره 10، بهار 1394، صص 18ـ1.
آقامحمدی، مهدی؛ شرفی، حسین (1390)، تحلیلی بر پراکندگی جغرافیایی ایلات و عشایر استان همدان، تهران: قومس.
ابن فقیه همدانی، ابوبکر احمد بن محمد (1349)، ترجمه مختصر البلدان، ترجمه ح. مسعود (محمدرضا حکیمی)، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
ابن رسته، احمدبن عمر (1892)، الأعلاق النفیسۀ، لیدن: مطبعه بریل؛ بیروت: دارصادر.
ابن حوقل، ابوالقاسم بن حوقل النصیبی (1366)، سفرنامه ابن حوقل (ایران در صورة الارض)، ترجمه و توضیح جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
ابن خردادبه، ابوالقاسم عُبیدالله بن عبدالله (1371)، مسالک و ممالک (ترجمه فارسی قرن پنجم/ششم هجری)، ترجمه سعید خاکرند، تهران: موسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل و موسسه فرهنگی حنفاآ.
ابودلف، مسعربن المهلهل الخزرجی (1354)، سفرنامه ابودلف در ایران، با تعلیقات و تحقیقات ولادیمیر مینورسکی، ترجمه ابوالفضل طباطبایی، تهران: زوار.
ابوالفداء، عمادالدین اسماعیل بن علی (1349)، تقویم البلدان، ترجمه عبدالمحمد آیتی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
احمدی منش، محمد (1390)، «جغرافیای تاریخی و شهری همدان در سده‌های نخستین اسلامی»، تاریخ در آیینه پژوهش، شماره 29، بهار 1390، صص 26ـ5.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1340)، مسالک و الممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1368)، مراة البلدان، ج 4، به تصحیح و کوشش عبدالحسین نوایی و میرهاشم محدث، تهران: دانشگاه تهران.
اورسل، ارنست (1382)، سفرنامه قفقاز و ایران، ترجمه علی‌اصغر سیدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
اولیویه، گیوم آنتوان (1371)، سفرنامه اولیویه، تاریخ اجتماعی ـ اقتصادی ایران در دوران آغازین عصر قاجار، ترجمه محمد طاهر میرزا، تصحیح و حواشی غلامرضا وهرام، تهران: اطلاعات.
بارتولد. و.و. (1308)، تذکره جغرافیای تاریخی ایران، ترجمه حمزه سردادور، تهران: اتحادیه.
باکینگهام، جیمز (1380)، «سفرنامه همدان جیمز باکینگهام»، ترجمه منیژه اذکایی، همدان نامه ـ بیست گفتار درباره مادستان، تألیف پرویز اذکایی، همدان: مادستان، صص 464ـ447.
بروکشن، هاینریش (1367)، سفری به دربار سلطان صاحبقران، ج 1 و 2، ترجمه مهندس کردبچه، تهران: اطلاعات.
بلعمی، ابوعلی (1347)، تاریخ‌نامه طبری (تاریخ بلعمی)، به تصحیح و تحشیه محمد روشن، جلد 3، تهران: البرز.
پولاک، یاکوب ادوارد (1368)، سفرنامه پولاک: ایران و ایرانیان، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: خوارزمی.
تاوارنیه، ژان باتیست (1336)، سفرنامه تاوارنیه، ترجمه ابوتراب نوری، با تجدیدنظر کلی و تصحیح حمید ارباب شیرانی، تهران: کتابخانه سنایی.
جرفادقانی، ابوالشرف ناصح بن ظفر (1357)، ترجمه تاریخ یمینی، به اهتمام جعفر شعار، چاپ دوم، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
جکسن، ویلیامز (1387)، سفرنامه جکسن (ایران در گذشته و حال)، ترجمه منوچهر امیری و فریدون بدره‌ای، تهران: علمی و فرهنگی.
جهان پور، علی (1391)، شکوه الوند، همدان: برکت کوثر.
جیهانی، ابوالقاسم بن احمد (1368)، سرزمین‌های اسلامی (اشکال العالم)، ترجمه علی بن عبدالسلام کاتب، با مقدمه و تعلیقات فیروز منصوری، مشهد: شرکت به نشر و آستان قدس رضوی.
حموی بغدادی، یاقوت بن عبدالله (1380)، معجم البلدان، ترجمه علی‌نقی منزوی، ج 1 و 2، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
خاقانی شروانی، افضل‌الدّین بدیل بن علی (1357)، تحفة العراقین، به اهتمام، تصحیح، حواشی و تعلیقات یحیی قریب، تهران، امیر کبیر.
زارع ابیانه، حمید (1392)، «تحلیل مکانی پارامترهای کیفی منابع آب زیرزمینی دشت همدان ـ بهار»، جغرافیا و مخاطرات محیطی، شماره 8، زمستان 1392، صص 86ـ65.
زارعی، محمدابراهیم (1390)، «ساختار کالبدی ـ فضایی شهر همدان از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار بر اساس مدارک و شواهد موجود»، نامه باستان‌شناسی، شماره 1، دوره اول، پاییز و زمستان 1390، صص 82ـ57.
زنده‌دل، حسن (1376)، مجموعه راهنمای جامع ایران‌گردی، شماره 27، استان همدان، تهران: نشر ایران‌گردان.
دروویل، گاسپار (1365)، سفر در ایران، ترجمه منوچهر اعتماد مقدم، تهران: شباویز.
دالمانی، هانری رونه (1335)، سفرنامه از خراسان تا بختیاری، ترجمه محمدعلی فره وشی، تهران: امیر کبیر.
دوپلانول، ایکس (1386). جغرافیای اسکان، ترجمه تیمور قادری، تاریخ ایران کمبریج، ج 1، تهران، امیرکبیر، صص 577ـ519.
فرهنگ جغرافیایی آبادی‌های کشور جمهوری اسلامی ایران ـ فرهنگ جغرافیایی همدان (1376)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج 47، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح.
فرهنگ جغرافیایی شهرستان‌های کشور ـ شهرستان همدان (1380)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران: فرهنگ جغرافیایی ارتش.
فرهنگ جغرافیایی کوه‌های کشور (1381)، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، ج اول، تهران: فرهنگ جغرافیایی ارتش.
فطرس، محمدحسن (1368)، «جغرافیای اقتصادی و اهمیت آن در (برنامه‌ریزی) توسعه»، اطلاعات سیاسی ـ اقتصادی، شماره 30، مرداد و شهریور 136، 53ـ50.
سدهی، مرتضی؛ رحمانی، علیرضا (1383)، «پیش‌بینی سطح آب‌های زیرزمینی دشت همدان ـ با مدل سری‌های زمانی، دوره 15، آب و فاضلاب، شماره 3، پاییز 1383، صص 42ـ49.
سالنامه آماری استان همدان (1394)، همدان: معاونت آمار و اطلاعات.
شاردن، ژان (1336)، سیاحت‌نامه شاردن (آداب و عادات، صنایع و تجارت و نقود ایران)، جلد 4، ترجمه محمد عباسی، تهران امیر کبیر.
شعبانی، محمد (1394)، بررسی و تحلیل باستان‌شناختی محوطه‌های استقراری بخش مرکزی شهرستان همدان از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره صفوی (پایان‌نامه کارشناسی ارشد)، همدان: دانشگاه بوعلی سینا.
طوسی، محمدبن محمودبن احمد (1382)، عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران: علمی و فرهنگی.
قزوینی، زکریا بن محمد (1373)، آثار البلاد و اخبار العباد، ترجمه میرزا جهانگیر قاجار، تهران: امیر کبیر.
کرزن، جورج ناثانیل (1373)، ایران و قضیه ایران، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، ج 1 و 2، تهران: علمی و فرهنگی.
گروسین، هادی (1383)، جغرافیای تاریخی و ... زیستگاه‌های دره‌ای الوند، همدان: شهر اندیشه.
لسترنج، گای (1364)، جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، محمود عرفان، تهران، علمی و فرهنگی.
محتشم نوری، حسین (1388)، جغرافیای اقتصادی جهان (با تأکید بر فناوری‌های پیشرفته)، تهران: آراد کتاب، کهکشان دانش.
محمدی، مریم؛ شعبانی، محمد (1395)، «معرفی و تحلیل سفال‌های دوران اسلامی محوطه زینوآباد ـ بهار، همدان»، پژوهش‌های باستان‌شناسی، شماره 11، دوره ششم، پاییز و زمستان 1395، صص 150ـ135.
مستوفی قزوینی، حمدالله ابن ابی بکر احمد (1336)، نزهة القلوب، به کوشش محمد دبیر سیاقی، تهران: کتابخانه طهوری.
مطیعی لنگرودی، سید حسن (1372)، «نگرشی در کارکردهای جغرافیای اقتصادی»، جستارهای ادبی، شماره 1، تابستان 1372، صص 345ـ333.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن احمد (1361)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علی‌نقی منزوی، ج 2، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
ملازاده، کاظم، محمدی، مریم (1379)، دایره المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی (بناهای عام المنفعه ـ آب‌انبار، بازار، پل و سد، حمام)، تهران: حوزه هنری (پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی).
موریه، جیمز (1386)، سفرنامه جیمز موریه، سفر دوم، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران: توس. میرزا قاجار، سلطان محمد (1364)، سفرنامه سیف‌الدوله، به تصحیح علی‌اکبر خداپرست، تهران: نی.
نوذری، حامد؛ زالی، عادل (1392)، «بررسی وضعیت برداشت از آب زیرزمینی آبخوان دشت همدان ـ بهار»، دانش آب‌وخاک، جلد 23، شماره 4، صص290ـ277.
هول، فرانک (1381)، باستان‌شناسی غرب ایران، ترجمه زهرا باستی، تهران، سمت.
یغمایی، امان‌الله، پورشعبانیان، زهرا (1393)، «هویت تاریخی جغرافیای همدان در متون مورخان اسلامی از آغاز تا عصر قاجار»، سخن تاریخ، سال 8، ش 20، پاییز و زمستان 1393، صص 29ـ50.
Flandin, Eugène, (1851 a), Voyage en Perse pendant les années 1840 et 1841, Paris: MDCCCLI.
ابتدای صفحه