نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه تبریز

2 دانشجوی دکتری تاریخ، دانشگاه تبریز(نویسنده مسئول)

چکیده

تلاش برای دستیابی به امنیت به‎عنوان یکی از مهم‌ترین نیازهای انسان در طول تاریخ، با انواع وسایل دفاعی صورت می‌پذیرفت. اقدامات دفاعی که به منظور تضمین استقلال، حفظ تمامیت و امنیت ارضی و حراست از مردم خود در مقابل هرگونه تهاجم دشمن صورت می‌گیرد، به دو صورت نظامی و غیرنظامی است که امروزه به ترتیب دفاع عامل و دفاع غیرعامل نامیده می‌شود. اقدامات دفاع غیرعامل که در تأمین امنیت شهرها امری مهم محسوب می‌شود، نیازی به به‎کار‎گیری مستقیم سلاح ندارد، بلکه شامل اقدامات از‎ قبل ‎پیش‎بینی‎شده برای مقابلۀ بدون درگیری با دشمن است تا ضمن بالابردن هزینه‌های دشمن، موجب افزایش قدرت دفاعی نیروهای خودی گردد. در این راستا، با توجه به موقعیت استراتژیکی ماوراءالنهر که قرون متمادی با یورش‌های متعددی به‎ویژه از سوی ترکان مواجه بوده است، رعایت اصول دفاع غیرعامل در ساختار شهری، به صورت ایجاد استحکامات شهری و مرزی امری لازم بوده است. بخارا و سمرقند به‎عنوان مهم‌ترین شهرهای این منطقه دارای عناصر دفاع غیرعاملی چون ارگ، شارستان، ربض، برج و بارو، دروازه و ... بوده‌اند، که بررسی این ساختار در قرون نخستین اسلامی موضوع مقالۀ حاضر است.

کلیدواژه‌ها

ابن‎حوقل (1345). سفرنامۀ ابنحوقل (ایران در صورةالارض ترجمه و توضیح دکتر جعفر شعار، تهران: امیرکبیر.
ابن‎خردادبه (1370). المسالک و الممالک، ترجمۀ حسین قره‎چانلو، از روی متن تصحیح‎شدۀ دخویه، تهران: مترجم.
ابن‎خلدون، عبدالرحمن (1366). مقدمۀ ابنخلدون، ترجمۀ محمد پروین گنابادی، 2 جلد، تهران: علمی و فرهنگی.
ابن‎رسته، احمدبن‎عمر (1365). اعلاقالنفیسه، ترجمۀ حسین قره‎چانلو، تهران: امیرکبیر.
ابن‎فقیه، ابوبکراحمدبن‎محمدبن‎اسحاق همدانی (1349). ترجمۀ مختصرالبلدان (بخش مربوط به ایران)، ترجمۀ ح. مسعود، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.
اسحاق‎بن‎حسین‎بن‎منجم (1370). آکام المرجان فی ذکر المدائن المشهوره فی کل مکان (متن جغرافیایی سدۀ 4 هجری)، ترجمۀ محمد آصف فکرت، مشهد: آستان قدس، معاونت فرهنگی.
اسفزاری، معین‎الدین محمدالزمجی (1338). روضاتالجنات فی اوصاف مدینه هرات، با تصحیح و حواشی و تعلیقات سید محمد کاظم امام، ج 1، تهران: دانشگاه تهران.
اسفندیاری، احمد؛ ابوالفضل زرنگاریان؛ و حامد حقی (1389). نقش محوری جمعیت هلالاحمر در پدافند غیرعامل، تهران: سازمان امداد و نجات جمعیت هلال‎احمر جمهوری اسلامی ایران.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1347). المسالک و الممالک، به کوشش ایرج افشار، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اصغریان جدی، احمد (1374). «دفاع غیرعامل در ارگ بم»، صفه، س 5، ش 19 و 20.
انجوشیرازی، میرجمال‎الدین حسین‎بن‎فخرالدین‎حسن (1351). فرهنگ جهانگیری، 2 جلد، ویراستۀ رحیم عفیفی، مشهد: دانشگاه مشهد.
انصاری دمشقی، شمس‎الدین محمدبن‎ابی‎طالب (1357). نُخبهالدهر فی عجایب البر و البحر، ترجمۀ سید حمید طیبیان، تهران: فرهنگستان ادب و هنر ایران.
بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ (1350). آبیاری در ترکستان، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران: انتشارات مؤسسۀ مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
بارتولد، واسیلی ولادیمیروویچ (1352). ترکستاننامه، ترجمۀ کریم کشاورز، ج 1، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
باستانی راد، حسن (1388). «واژه‎شناسی تاریخی شهر در ایران»، فرهنگ، ش 72.
بلاذری، احمدبن‎یحیی (1364). فتوحالبلدان (بخش مربوط به ایران)، ترجمۀ آذرتاش آذرنوش، به تصحیح استاد علامه محمد فرزان، تهران: سروش.
بنه‎ولو، لئوناردو (1389). تاریخ شهر (شهرهای اسلامی و اروپایی در قرون وسطی)، ترجمۀ پروانه موحد، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
تتوی، رشید‎بن‎عبدالغفور الحسینی مدنی (بی‎تا). فرهنگ رشیدی به ضمیمۀ معربات رشیدی، ج 1، تصحیح و تحقیق محمد عباسی، بی‌جا: شرکت سهامی چاپ رنگین.
حافظ‎ابرو، عبدالله‎بن‎لطف‎الله (1350). ذیل جامعالتواریخ رشیدی (شامل وقایع سالهای 703 - 781 هجری قمری)، به اهتمام خانبابا بیانی، تهران: انجمن آثار ملی.
حبیبی، محسن (1387). از شار تا شهر (تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن تفکر و تأثر)، تهران: دانشگاه تهران.
حدودالعالم منالمشرق الیالمغرب (1362). به کوشش منوچهر ستوده، تهران: کتابخانۀ طهوری.
حموى بغدادى، یاقوت (1383). معجمالبلدان، ترجمۀ علینقی منزوی، ج 1، تهران: سازمان میراث فرهنگى کشور.
خلف تبریزی، محمدحسین (بی‎تا). فرهنگ فارسی برهان قاطع، ج 2، به کوشش م. عیدی‎پور، بی‎جا: بی‎نا.
داعی‎نژاد، فرامرز (1385). اصول و رهنمودهای طراحی و تجهیز فضای باز مجموعههای مسکونی به منظور پدافند غیرعامل، مشاوران بهناز امین‎زاده و سید بهشید حسینی، تهران: مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی (1377). زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، ج 7، تهران: مرکز دایرۀ‌المعارف بزرگ اسلامی.
دانشنامۀ جهان اسلام (1372). زیر نظر سید مصطفی میرسلیم، تهران: بنیاد دایرۀ‎المعارف اسلامی.
دیاکونوف، میخائیل میخائیلوویچ (1382). تاریخ ایران باستان، ترجمۀ روحی ارباب، تهران: علمی و فرهنگی.
دینوری، ابوحنیفه (1383). اخبارالطوال، ترجمۀ محمود مهدوى دامغانى، تهران: نى.
رسولی، هوشنگ (1389). ساختار شهرها و برونشهرهای کهن، شیراز: نوید شیراز.
سلطان‎زاده، حسین (1385). فضاهای شهری در بافت تاریخی ایران، تهران: دفتر پژوهش‎های فرهنگی.
سلطان‌زاده، حسین (1365). مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، تهران: نشر آبی.
سمرقندی، محمدبن‎عبدالجلیل؛ و ابوطاهر خواجه سمرقندی (1376). قندیه و سمریه (دو رساله در تاریخ مزارات و جغرافیای سمرقند)، به کوشش ایرج افشار، تهران: مؤسسۀ فرهنگی جهانگیری.
طبرى، محمدبن‎جریر (1375). تاریخ طبری، ترجمۀ ابوالقاسم پاینده، ج 9، تهران: اساطیر.
عبدالستار عثمان، محمد (1376). مدینة اسلامی، ترجمة علی چراغی، تهران: نشر امیرکبیر.
عمید، حسن (1389). فرهنگ فارسی عمید، تهران: راه رشد.
فرای، ریچارد (1365). بخارا: دستاورد قرون وسطی، ترجمۀ محمود محمودی، تهران: علمی و فرهنگی.
قاضى احمد تتوى، آصف‎خان قزوینى (1382). تاریخ الفی، محقق و مصحح غلامرضا طباطبایی مجد، ج 2، تهران: علمى و فرهنگى.
قزوینی، زکریابن‎محمدبن‎محمود (1373). آثارالبلاد و اخبارالعباد، ترجمه و اضافات از جهانگیرمیرزا قاجار، به تصحیح و تکمیل میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر.
گردیزى، ابى‎سعیدعبدالحى‎بن‎الضحاک‎بن‎محمود (1363). زینالاخبار، تصحیح عبدالحی حبیبی، تهران: دنیاى کتاب.
لسترنج، گای (1383). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمۀ محمود عرفان، تهران: علمی و فرهنگی.
مقدسى، ابوعبدالله محمدبن‎أحمد (1361). احسنالتقاسیم فى معرفةالاقالیم، ترجمۀ علینقی منزوی، 2 جلد، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان.
ملک‎زاده، مهرداد (1374). «پایتخت‎های ماد»، پایتختهای ایران، به کوشش محمد یوسف کیانی، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور.
موحدی‌نیا، جعفر (1389). اصول و مبانی پدافند غیر عامل، تهران: انتشارات دانشگاه صنعتی مالک اشتر.
نرشخی، ابى‎بکر محمد‎بن‎جعفر (1363). تاریخ بخارا، ترجمۀ القبادی، تلخیص محمدبن‎زفر، تصحیح مدرس رضوی، تهران: توس.
یعقوبی، احمدبن‎ابى‎یعقوب (2536). البلدان، ترجمۀ محمدابراهیم آیتی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.