نوع مقاله : علمی-ترویجی

نویسندگان

1 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور، گناباد، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

چکیده

چکیده
فتوحات مغولان و آغاز حکومت ایلخانی در ایران دوره‌ای از دگرگونی در بیشتر عرصه‌ها را برای ایرانیان رقم زد؛ به این-گونه که ساختار حاکم بر حکومت ایلخانی تحت تاثیر قوانین چینی- مغولی قرار گرفت. یکی از قسمت‌های مهم دیوانسالاری ایران که دستخوش تغییرات گسترده شد، امور مالی و مالیاتی بود. عدم اعتماد مغول‌ها به ایرانیان و اهمیت مسائل مالی، مغولان را مجاب می کرد که مسؤلیت‌های مهم و نظارتی را به مأموران خودی بدهند. بنابراین جایگاه مستوفیان ایرانی نزول کرد و خیلی از آنان به عنوان جمع کنندگان مالیات ایالات، توسط مأموران مغول تحت نظارت کامل بودند. با وسعت یافتن دایره وظایف و امور مربوط به امور مالی و مالیات گیری، کارگزاران ایرانی نقش و حضور بیشتری در تشکیلات استیفا پیدا کردند. به این ترتیب شیوه مغولان در نظام مالیاتی صورتی پیدا کرد که در آن عناصر ایرانی در کنار و تحت نفوذ عناصر ترکی- مغولی قرار گرفتند.
بنابراین مساله اصلی این تحقیق، شناسایی تشکیلات مالی و جایگاه مودیان مالیاتی، اختیارات، شرح وظایف و کارکرد آن در دوره مغول در ایران است. چنین به نظر می رسد که با سلطه مغول ها بر ایران و اجرای قوانین مغولی، تغییراتی در نظام مالیاتی ایران به وجود آمد و ورود عناصر و اصطلاحات مغولی در کنار نظام مالی ایرانی- اسلامی در دستور کار قرار گرفت. دستاورد تحقیق نشان می‌دهد که مغول ها با اجرای اصول و قوانین مغولی در کنار دیوانسالاری ایران که تحت نفوذ خود بود، نظام دوگانه را در سازمان اداری ایران به کار بستند.

کلیدواژه‌ها

ابن فوطی، ابی الفضل عبدالرزاق (1351)، الحوادث الجامعه و التجارب النافعه، تصحیح محمدرضا الشیبی و مصطفی جواد، بغداد: الفرات.
ابن­عبری، ابوالفرج اهرون (1364)، تاریخ مختصرالدول، ترجمه محمد علی تاج پور و حشمت الله ریاضی، تهران: اطلاعات.
اشپولر، برتولد (1386)، تاریخ مغول در ایران، ترجمه محمود میرآفتاب، تهران: علمی و فرهنگی.
اقبال آشتیانی، عباس(1338)، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی،به کوشش محمد تقی دانش پژوه و یحیی ذکا، تهران: دانشگاه تهران.
اگل، دنیس (1390)، «ایران در استیلای مغول: کارایی و ناکارآمدی های نظام اداری دوگانه»، ترجمه یزدان فرخی، مزدک نامه، شماره4، صص918-903.
آل داوود، علی(1377)، «استیفا»، دایره المعارف بزرگ اسلامی، ج8، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی.
الصیاد، فواد عبدالمعطیی(1970م)، المغول فی التاریخ، ج 1، بیروت: دارالنهضه العربیه.
اوحدی اصفهانی(1340)، کلیات اوحدی اصفهانی، تصحیح سعید نفیسی، تهران: امیرکبیر.
باسورث، سومر، کاهن، مینورسکی(1385)، ترکان در ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: مولی.
بارتولد، و.و(1352)، ترکستان نامه، ترجمه کریم کشاورز، ج1 و 2، تهران: آگاه.
بارتولد، و.و (1358)، خلیفه و سلطان و مختصری درباره برمکیان، ترجمه سیروس ایزدی، تهران: امیرکبیر.
بناکتی، ابوسلیمان داودبن ابی فضل محمد (1348)، روضه اولی الالباب فی معرفه التواریخ و الانساب، تصحیح جعفر شعار، تهران: انجمن آثار ملی.
بنداری اصفهانی(1356)، تاریخ سلسله سلجوقی، ترجمه محمد حسین جلیلی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
تسف، ولادیمیر.ب (1365)، نظام اجتماعی مغول(فئوالیسم خانه بدوشی)، ترجمه شیرین بیانی، تهران: علمی و فرهنگی.
جوینی، محمد(1382)، تاریخ جهانگشای جوینی، ج2و3، تصحیح محمد قزوینی، تهران: دنیای کتاب.
جوینی، محمد (1361)، تسلیۀ الاخوان، تصحیح عباس ماهیار، تهران: آباد.
حافظ ابرو(1350)، ذیل جامع التواریخ رشیدی، تصحیح خان­بابا بیانی، تهران: انجمن آثار ملی.
خسروبیگی، هوشنگ(1388)، سازمان اداری خوارزمشاهیان، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی.
خسروبیگی، هوشنگ و فرخی، یزدان (1391)، «پژوهشی درباره سیف الدین بیتکچی دیوانسالار مسلمان دوره هولاکو»(آخرین کارگزار الوس جوچی در ایران)، فصل نامه پژوهش نامه تاریخ اسلام، سال دوم، شماره هشتم، صص81-61.
خواندمیر، غیاث الدین(1380)، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر، ج3، تهران: خیام.
خواندمیر، غیاث الدین 1355)، دستور الوزرا، تصحیح سعید نفیسی، تهران: اقبال.
دهخدا، علی اکبر (1377)، «مستوفی»، لغت نامه دهخدا، ج13زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی، تهران: دانشگاه تهران، ص20847.
رشیدوو، پی-نن (1368)، سقوط بغداد و حکمروایی مغولان در عراق، ترجمه اسدالله آزاد، مشهد: آستان قدس رضوی.
رضوی، ابوالفضل(1387)، «ماهیت ایرانی حکومت مغولان»، نشریه زمانه، شماره 74-73، صص32-26.
ساندرز، ج.ج (1363)، تاریخ فتوحات مغول، ترجمه ابوالقاسم حالت، تهران: امیرکبیر.
سمرقندی، کمال الدین عبدالرزاق (1383)، مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج1، تصحیح عبد الحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
سیفی هروی، سیف بن محمد (1381)، تاریخ نامه هرات، تصحیح محمد آصف فکرت، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
شبانکاره­ای، محمد بن علی بن محمد (1362)، مجمع الانساب، ج2، تصحیح میر هاشم محدث، تهران: امیر کبیر.
شریک امین، شمیس (1357)، فرهنگ اصطلاحات دیوانی دوران مغول، تهران: فرهنگستان ادب و هنر ایران.
فرخی، یزدان (1396)، بررسی سیر تحولات دیوانسالاری در عهد مغول، تهران: امیرکبیر.
فروغ بخش فسایی، احمد (1383)، «سه دیوان مهم در عهد ایلخانی»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، شماره 81، صص85-80.
فصیحی خوافی، فصیح الدین احمد (1239)، مجمل فصیحی، تصحیح محمود فرخ، مشهد: طوس.
قائم مقامی، جهانگیر(1350)، مقدمه­ایی بر شناخت اسناد تاریخی، تهران: انجمن آثار ملی.
کاشانی، ابوالقاسم عبد الله بن محمد (1348)، تاریخ اولجایتو، تصحیح مهین همبلی، تهران: علمی و فرهنگی.
کرمانی، ناصر الدین منشی (1362)، نسائم الاسحار من لطائم الاخبار، تصحیح میرجلال­الدین حسینی، تهران: اطلاعات.
کلوزنر، کارلا (1363)، دیوانسالاری در عهد سلجوقی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: امیر کبیر.
گروسه، رنه (1353)، امپراطوری صحرا نوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
لمبتن، آن (1372)، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر نی.
مرتضوی، منوچهر(1370)، مسائل عصر ایلخانان، تبریز: آگاه.
مستوفی، حمدالله (1364)، تاریخ گزیده، تصحیح عبدالحسین نوایی، تهران: امیر کبیر.
مورگان، دیوید (1389)، مغول­ها، ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.
میرخواند، محمد بن خاوندشاه بن محمود (1380)، تاریخ روضه الصفا فی سیرۀ الانبیاء و الملوک و الخلفا، ج5، تصحیح جمشید کیان فر، تهران: اساطیر.
نخجوانی، محمد بن هندوشاه (1976م)، دستور الکاتب فی تعیین المراتب، ج1و2، تصحیح عبدالکریم علی اوغلی علی زاده، مسکو: فرهنگستان علوم جمهوری شوروی سوسیالیستی آذربایجان.
نسوی، شهاب الدین محمد (1384)، سیرت جلال­الدین منکبرنی، تصحیح مجتبی مینوی، تهران: علمی و فرهنگی.
نسوی، شهاب الدین محمد (1370)، نفثه المصدور، تصحیح امیر حسین یزدگردی، تهران: ویراستار.
وصاف، عبدالله بن فضل الله شیرازی (1338)، تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار، تهران: ابن سینا.
همدانی، رشیدالدین فضل الله (1373)، جامع التواریخ، ج2و3، تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: البرز.
Agle, Denis, (2008),Iran under Mongol Domination:The effectiveness and failings of adual administiative system, Bulletin de tudes orientales,nume’ro supple’ment lvi,France,pp65-77.
Doerfer,Gerhard (1963-1975),Turkische und Mongolische Element Im
Neupersischen, Wiesbaden: Franz steiner Verlag, (Band I-IIII).
Lane,George .E, (2012),Whose secret intent?,Eurasian influences on Yuan China, chapter 1,pp1-40.
Lane,George.E, (1999), Arghun Aqa: Mongole Bureaucrat,international society for Iranian studies, Pablished by Taylor and Francis,volume 32, number 4 ,pp450-482