نوع مقاله : علمی-پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قزوین، قزوین، ایران.

2 دانشیار، گروه معماری و شهرسازی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی، تهران، ایران.

چکیده

کاروانسراها و سراهای درون شهری از جمله بناهای تجاری بوده که با وجود ساختاری همانند، از تفاوت‌های کالبدی برخوردار هستند. هدف تحقیق، بررسی تفاوت‌های کالبدی کاروانسراها و سراها با مطالعه نوع کارکرد آن‌ها و موقعیت اجتماعی و سیاسی بانیان است. پرسش تحقیق آن است که چگونه نوع کارکرد و موقعیت بانیان در کالبد کاروانسراها و سراها موثر بوده‌است؟
پژوهش به سبب جنبه تاریخی، به روش تفسیری-تاریخی انجام شده‌است. بخشی از داده‌ها به صورت میدانی، مصاحبه با تجار قدیمی و بخشی به شکل اسنادی، از متن‌های تاریخی، سفرنامه‌ها و وقفنامه‌ها گردآوری شده‌است. یافته‌های تحقیق بیانگر تاثیر نوع کارکرد و موقعیت اجتماعی و سیاسی بانیان بر ساختار کالبدی کاروانسراها و سراها است. بدین‌ترتیب کارکرد باراندازی بر موقعیت ورودی، سطح فضای باز بیش‌تر، وجود اصطبل، شترخان و حیاط خدمات؛ کارکرد پذیرایی بر حجره‌های اقامت کاروانیان، تجار و بزرگ کاروان از منظر ابعاد، دسترسی به امکانات، موقعیت قرارگیری و سلسله مراتب ورود به حجره، افزایش سطح فضای نیمه‌باز جهت تعامل کاروانیان و وجود فضاهای خدماتی؛ کارکرد تجاری براساس درجه اهمیت کالای مبادله شده بر ابعاد، موقعیت قرارگیری حجره و فضاهای وابسته به آن چون پستو و انبار، تعریف سلسله مراتب ورود به حجره، افزایش سطح فضای بسته برای حجره‌های بیش‌تر و حفظ امنیت، کالبد یکپارچه فضای کارگاهی و اختصاص حجره‌های طبقات بالا به کالاهای سبک یا دفاتر تجار اثرگذار بوده‌است. همچنین جایگاه اجتماعی و سیاسی بانیان سبب کیفیت و گستره تزئینات فضای باز،بسته و نیمه‌باز، تنوع فضاهای خدماتی و تجاری و در نتیجه رونق تجاری سرا و کاروانسرا و تبدیل هشتی به تیمچه شده‌است.

کلیدواژه‌ها

بارتولد، واسیلی(1358)، تذکره جغرافیای تاریخی ایران؛ ترجمه حمزه سردادور، تهران: توس.
پرهیزکاری، مهرزاد(1393)، اخبار قزوین از سال 1267 تا سال 1326 هجری قمری؛ تهران: راه‌ آورد مهر.
پیری، سعید و سمیه افشاری آزاد( 1395)، «مطالعه کاروانسراهای درون شهری دوره قاجار همدان نمونه موردی: کاروانسرای حاج صفرخانی»، پژوهش‌های باستان شناسی ایران، س6، ش11.
تاورنیه، ژان باتیست(1369)، سفرنامه تاورنیه؛ ترجمه ابوتراب نوری، تهران: سنایی.
حاجی ملکی، الهام(1391)، «کاروانسرای سعدالسلطنه(خیابان تهران) در قزوین؛ مجموعه‌ای آسیب دیده از توسعه شهری دوران معاصر»، در: مجموعه مقالات قزوین، به کوشش مهرزاد پرهیزکاری، ج3، تهران: روناس.
حاجی‌قاسمی، کامبیز(1383)، گنجنامه بناهای بازار؛ ج10، تهران: م‍رک‍ز اس‍ن‍اد و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات دان‍ش‍ک‍ده‌ م‍ع‍م‍اری‌ و ش‍ه‍رس‍ازی‌ دان‍ش‍گ‍اه‌ ش‍ه‍ی‍د ب‍ه‍ش‍ت‍ی:‌‌ روزنه.
حسینی، آرزو و حسین پورنادری(1393)، «مطالعه تطبیقی فضای معماری کاروانسراهای صفوی شاخص در بازار اصفهان (مطالعه موردی کاروانسراهای شاه، ساروتقی و مادرشاه)»، مطالعات تطبیقی هنر، س4، ش8.
حسینی، آرزو و محمود ارژمند(1392)، «مطالعه تطبیقی معماری کاروانسراهای برون شهری و شهری ناحیه اصفهان در دوره صفویه(مطالعه موردی: کاروانسراهای مهیار و مادرشاه)»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ش12.
خلیلی، پریسا(1390)، مستند نگاری و گزارش کارگاهی شترخان سرای وزیر؛  طرح پژوهشی جهاد دانشگاهی استان قزوین، قزوین: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان قزوین.
دانشنامه جهان اسلام(1386)، زیرنظر مصطفی میرسلیم‌، ج1، ذیل مدخل «بازار»، تهران: بنیاد دایرةالمعارف اسلامی.
دبیر سیاقی، سید محمد(1380)، کتابچه سرشماری شهر قزوین؛ قزوین: حدیث امروز.
دبیرسیاقی، سید محمد(1381)، سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن؛ قزوین: اداره کل میراث فرهنگی قزوین با همکاری حدیث امروز.
ریچاردز، فرد (1379)، سفرنامه فرد ریچاردز؛ ترجمه مهین‌دخت صبا، تهران: انتشارات علمی فرهنگی.
سامی بیک، شمس الدین(1306)، قاموس الاعلام؛ ج5، استانبول: مهران مطبعه‌چی.
شاردن، جان(1336)، سیاحتنامه شاردن؛ ترجمه محمد عباسی، ج3، تهران: انتشارات امیر کبیر.
کامیار، مریم(1396)، فرهنگ اجمالی مصور معماری اسلامی ایران؛ تهران: بنیاد دانشنامه نگاری ایران.
کرزن، جرج. ناتانیل(1373)، ایران و قضیه ایران؛ ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، ج1، تهران: انتشارت علمی فرهنگی.
گلریز، سید محمد علی(1368)، مینودریا باب الجنه قزوین؛ ج1، قزوین: انتشارات طه.
محمدزاده، محمد نادر(1385)، یادگار ماندگار؛ قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان قزوین.
مرکز اسناد و مدارک سازمان میراث فرهنگی استان قزوین، (1398).
معماریان، غلامحسین(1384)، آشنایی با معماری اسلامی ایران«ساختمان‌های درون شهری و برون شهری‌»؛ تالیف محمد‌کریم پیرنیا، تهران: سروش دانش.
معماریان، غلامحسین(1391)، معماری ایرانی؛ تالیف محمد‌کریم پیرنیا، تهران: سروش دانش.
نوروزبرازجانی، ویدا و محمدرضا  جوادی(1395)، بازیابی سازمان فضایی باغ شهر صفوی قزوین، از منظر پدیدارشناسی هرمنوتیک؛ تهران: نشر یادآوران.
وحدت‌پور، شعله و نیما ولی‌بیگ و افروز رحیمی آریایی(1398)، «مطالعه مقایسه‌ای کاروانسراهای درون شهری و برون شهری اصفهان در گستره‌ی کالبد معماری». هویت شهر، س13، ش 3.
ورجاوند، پرویز(1354)، «بیش از این بافت‌های قدیمی شهرها را ویران نکنیم»، نشریه هنر و مردم، ش157.
ورجاوند، پرویز(1374)، «پایتخت‌های‌ صفویان‌: قزوین»، در: پایتخت‌های ایران، گردآوردی م‍ح‍م‍دی‍وس‍ف‌ ک‍ی‍ان‍ی، تهران: س‍ازم‍ان‌ م‍ی‍راث‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ ک‍ش‍ور.
ورجاوند، پرویز(1377)، سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین؛ ج1، تهران: نشر نی.
هادی‌زاده کاخکی، سعید(1389)، کاروانسرا در ایران؛ تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
هیلن‌برند، رابرت(1393)، م‍ع‍م‍اری‌ اس‍لام‍ی‌: ش‍ک‍ل‌، ک‍ارک‍رد و م‍ع‍ن‍ی؛ ترجمه باقر آیت‌الله‌زاده‌شیرازی، ت‍ه‍ران‌: روزنه.
هینتس، والتر(1363)، مقدمه بر: سفرنامه کمپفر، انگلبرت کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، تهران: انتشارات خوارزمی.
مصاحبه‌ها
پور فرخ، حاج غلام‌ حسن( 1398)، سرای ضرابخانه، بازار قزوین.
شکوهی، حاج کاظم(1398)، چهار سوق بازار، بازار قزوین.
قاسمی، حاج عبدالحسین( 1398)، تیمچه سرای ضرابخانه، بازار قزوین.
ماهوتی، حاج حسین( 1398)، راسته فرش فروش‌ها، قیصریه، بازار قزوین.
همافر، حاج حمید(1398)، تیمچه سرای وزیر، بازار قزوین.
Awad, Jihad Abdullatif(1989), Islamic souqs (bazaars) in the urban context: the Souq of Nablus, A Master's Thesis, Manhattan:College of Architecture and Design, KANSAS State University.
Büttner, Nils(2004), ”Reisebilder-Kunsthistorische Anmerkungen zu Engelbert Kaempfers Landschafts zeichnungen und zu den Illustrationen seiner gedruckten Werke”, in: Engelbert Kaempfer(1651-1716):ein Gelehrtenleben zwischen Tradition und Innovation, Detlef Haberland(eds.), Wiesbaden: Harrassowitz.
<https://docs.google.com/document/d/1Fbs1RaHj7KgokC33BJQFdSgwrWmHo8fy5sy913E-jLw/edit>
Duranti, Andrea(2012),“A Caravanserai on the Route to Modernity: The Case of the Valide Han of Istanbul”,in: The Bazaar in the Islamic City: Design, Culture, and History, Mohammad Gharipour (eds.), Cairo: American University in Cairo Press.
Hmood, Kabila Faris(2017),”Traditional markets in islamic architecture: Successful past experiences”, in: Structural Studies, Repairs and Maintenance of Heritage Architecture,V. Echarri, and C.A. Brebbia(eds.), Southampton: WIT Press.
kaempfer, Engelbert(1684), ”Engelbert kaempfer’s Manuscript”, British library, manuscripts Sloane 2923, fol. 76.
<https://www.doaks.org/resources/middle-east-garden-traditions/catalogue/C163/location-of-the-khiyaban-in-the-plan-of-qazvin-by-engelbert-kaempfer-british-library-sloane-2923-fol-76/view>
Lacaj, Eltjona, Enes Nurkovic, Derya Camuz, Kemal Korkmaz, Aysun Alp, Başak İpekoğlu, and F. Nurşen Kul(2014), “Evaluation of Conservation Problems for Restoration of Great Karaosmanoğlu Khan, İzmir, Turkey”, Proceedings of the 2nd ICAUD International Conference in Architecture and Urban Design, May 08-10, Tirana, Albania: Epoka University.
Starkey, Janet(2012),“The Continuity of Social Space: Khan al-Jumruk within the Bazaars of Aleppo”, in: The Bazaar in the Islamic City: Design, Culture, and History, Mohammad Gharipour (eds.), Cairo: American University in Cairo Press.
Taheri, Farid Hussain(1980), Urban elements of traditional Islamic cities, A Master's Thesis, Massachusetts: Massachusetts Institute of Technology. Dept. of Architecture.